Masoni u novoj vlasti

Piše Zoran D. Nenezić
ULASKOM Crvene armije u Srbiju, njenim ofanzivnim delovanjima, uz sadejstvo jedinica pod Brozovom komandom, i oslobođenjem Beograda oktobra 1944. godine, neumitnom logikom ratnog pobednika započeto je konstituisanje nove, komunističke vlasti. Ona je funkcionisala u ratnom vremenu, sa prekim vojnim sudovima, ali i sa ideološkom obojenošću. Nova, a još neučvršćena vlast, sa revolucionarnim žarom ideologiziranih antifašističkih pobednika, pristupila je, sa razlogom, brzo i efikasno ispitivanju ponašanja stanovništva za vreme okupacije, tražeći one koji su kolaborirali sa neprijateljima. A neprijatelja je tada bilo mnogo, od nemačkih okupatora do **domaćih izdajnika** - nedićevaca, ljotićevaca, četnika, rojalista, kolaboracionista, nemačkih doušnika, špijuna...
Odeljenje zaštite naroda (preteča kasnije Udbe) krajem novembra 1944. godine je podnela svoj izveštaj o **držanju** nekadašnjih pripadnika masonskih loža u Beogradu za vreme okupacije. Dostupni izveštaj oslobađa najveći broj masona svake krivice jer (su) se oni **...za vrijeme njemačke okupacije u većini su se držali nacionalno ispravno. Uvijek su bili na strani naših triju saveznika, iako su, većina, poznati kao anglofili**. I iz ondašnje a i iz današnje perspektive posmatrano, u prvom naletu oslobodilačkih partizanskih, komunističih jedinica masoni su prošli relativno bezbolno, za razliku od mnogobrojnih drugih koji su postali slučajne, nevine, namerne žrtve ili zasluženi krivci

Doček crvenoarmejaca
PREMA istraživanjima (Ž. Đrođević, 1997), ukupne žrtve u Jugoslaviji (od 6. 4. 1941. do 9. 5. 1945.) iznose 1.838.000 ubijenih (od toga 1.607.000 Srba), dok je stvarni demografski gubitak iznosio 2.825.000 (a kod Srba 1.820.000). U poređenju sa nemačkim gubicima na teritoriji Jugoslavije za isti period - 2.599 ubijenih, 5.820 ranjenih i 3.163 nestalih (1954, Beč), a koje navodi dr Jozef Matl (za vreme rata kapetan Vermahta u Službi Abvera u Beogradu), jasnije je ko se protiv koga i sa kim borio, ko je protiv koga ratovao i ko je podneo nemerljive žrtve tokom rata.
Verovatni razlog za relativno blag odnos pobednika i oslobodilaca prema slobodnim zidarima treba tražiti u elitističkom karakteru masonerije i njenog članstva, kao i njihovim međunarodnim relacijama. Zanimljiva je činjenica da je, po naslućenom dolasku crvnoarmejaca, jedna grupa beogradskih masona, među kojima je bio i stari Kosta Kumanudi, formirala Odbor za doček ruske vojske, jer su je tako doživljavali, kao što su to isto činile i neke četničke jedinice na jugoistoku Srbije, pri čemu ni on, a ni oni, za izraze svoga oduševljenja i zahvalnosti nisu doživeli reciprocitet.
Tokom 1945. godine, posebno pri proširivanju AVNOJ-a vanstranačkim pojedincima i članovima političkih partija koji se nisu ogrešili za vreme rata kolaboracijom, u njegov sastav ušli su i masoni Drago Marušić, Ivan Šubašić, Miloš Carević, Aleksandar Belić, Božin Simić, Milan Grol, Savko Dukanac, Nikola Đonović, Toma Jančiković, Hinko Kerizman, Dušan Bošković, Viktor Novak. Dekleraciju o proglašenju DF Jugoslavije (29. 11. 1945) pročitao je slobodni zidar Siniša Stanković.
U ideološkoj državi sa odlučujućom ulogom komunističke partije, sve što je bilo ostatak starog, posebno srpskog građanskog društva nije gledano sa blagonaklonošću. Konfiskacija imovine, nacionalizacije, otimačine su poravnale račune sa nekadašnjim eksploatatorima. Nova vlast nije ispoljila slepo neznanje, jer je u bitkama za međunarodno priznavanje nove, komunističke Jugoslavije, znala da joj uključivanje i što većeg broja masona u najviše organe vlasti daje legimitet i mogući međunarodni kredibilitet. Oni masoni koji su posle izbora za ustavotvornu skupštinu shvatili da su nemoćni da svojim učešćem u političkom životu demokratski promene bilo šta, povlačili su se i postajali nejaka opozicija.
Od 1945. do 1953. godine rađen je u jednom naučnom institutu poseban projekat o masoneriji (**Delatnost i organizaciono stanje masonerije u Jugoslaviji između dva svetska rata**). Kroz formu naučno-istraživačkog pristupa, obavljeni su mnogobrojni razgovori intervjui sa nekadašnjim masonima (Damjan Branković, Milan Bartoš, Antonije Šokorac, Andrej Andrejević, Milan Antić, Lazar Marković, Jovan Veljić, Petar Šoć, Dušan Tomić, Milan Ulmanski, Vasilije I. Jovanović...)

Pismo Matesa
I PORED toga što je veći broj nekadašnjih članova jugoslovenskih loža bio aktivno uključen u javni, stručni, univerzitetski i kulturni život na način koji nije ukazivao na nespojivost njihovih masonskih principa, a koji su bili suprotni načelima na kojima je zasnovana nova vlast (Ivo Andrić, Milan Bartoš, Ilija Đuričić, Siniša Stanković, Vladislav Ribnikar, Veljko Petrović, Viktor Novak, Mehmed Begović, Mihailo Vukobratović, Aleksandar Belić, Miloš Đurić, Siniša Tasovac, Ksenofon Šahović, Borislav Blagojević, Radomir Aleksić, Aleksandar Deroko, Ivan Đaja, Petar Kolendič, Mihailo Konstantinović, Pjer Križanić, Dušan Timotijević, Raša Plaović, Viktor Starčić, Stojan Pribićević, Mladen Leskovac, Raško Dimitrijević, Joža Vilfan...) tajne službe i državno-partijski vrh su masone tretirali u duhu marksisitičko-lenjinističkog učenja.
Još je 1922. godine 4. kongres Kominterne, donoseći rezoluciju o francuskom pitanju, isključio svaku mogućnost da članovi partije mogu biti masoni, da bi ovaj revolucionarno nepomirljiv stav doživeo izvesnu modifikaciju odlukama Sedmog kongresa Kominterne, u vreme narodnofrontovskog antifašističkog organizovanja, kada je čak i u Berlinu postojala jedna loža koja je okupljala između ostalih Ernesta Tolera, Bertolda Brehta, Oto Bihalji Merina.
O isprepletanosti odnosa, ali i o budnosti nove vlasti kada su u pitanju masoni rečito govori i jedna izjava s kraja 1945. godine, koju je pisano dao Leo Mates, tadašnji visoki službenik ministarstva inofrmacija a kasnije i jedan od šefova kabineta Josipa Broza. Matesu je tadašnji pomoćnik ministra informacija Veljko Korać dao u zadatak da prilikom odlaska u London preda tri pisma materijala, koje je sačinio Veljko Tomić, nekadašnji mason i diplomata, adresovana na Vladimira Ribarža, tadašnjeg pomoćnika ministra inostranih poslova i masona (zapečaćeno), UVL Engleske i Tomićev memorandum (nezapečaćeno). Iako je obavešten da je sa tim poslom upoznat i ministar informacija Sava Kosanović, Mates je, ipak, zatražio mišljenje Vladimira Velebita i ministarstva spoljnih poslova. Dobio je potvrdan odgovor koji zvuči naivno i neuverljivo (**...da on misli da mi možemo predati ove stvari, jer slobodni zidari i bez nas mogu doći u vezu sa londonskim slobodnim zidarima**).

Saradnici ustaša
PREMA masonima pripadnicima pokreta otpora Dragoljuba Mihailovića nije bilo blagonaklonosti. Osuđeni su u spektakularnom javnom procesu Mihailoviću i ostalima (1946) masoni Stevan Moljević, Đura Vilović, Kosta Kumanudi, Lazar Marković, a Slobodan Jovanović, Momčilo Ninčić, Radoje Knežević, Milan Gavrilović, Petar Živković i Božidar Purić u odsustvu, na dugogodišnje zatvorske kazne zbog saradnje sa nemačkim okupatorima i zločina nad sopstvenim, srpskim narodom. Na dugogodišnju robiju, po istoj osnovi, osuđeni su i masoni Đura Đurović i Đorđe Bodi.
Mnogo manje spektakularno izvedena su suđenja za genocid nad srpskim narodom i otvorenu kolaboraciju tzv. NDH sa fašističkom Nemačkom, održana u Zagrebu. Na jednom od takvih, oktbora 1945. godine, kao saradnici ustaškog režima i njegova finansijska potpora osuđeni su masoni iz lože **Libertas** Branko Pliverić, Ivo Mošinski i Vlademar Lunaček. Zbog saradnje sa ustaškim režimom, ili zbog aktivnog učešća u njemu, osuđivani su i Ivo Belin, Dragutin Hruš, Milovan Pinterović i Vladimir Košak, osuđen u procesu Slavku Kvaterniku 1947. godine. Izvesno vreme proveo je u logoru neposredno po završetku rata i Ante Dražić, zbog sumnji da je bio nemački saradnik.
Bezbolan nastavak uspešnih univerzitetskih i drugih karijera, koje se, uglavnom, nisu prekidale ni za vreme ustaškog režima, imali su članovi nekadašnjih zagrebačkih loža, kako onih pod zaštitom VL **Jugoslavija**, tako i onih pod **Libertasom** (čiji su ključni članovi koji su mnogo znali već bili nestali, ili su bili u samom vrhu vlasti) Andrija Štampar, Mirolav Krleža, Marko Kostrenčić, Miroslav Karšulin, Grga Novak, Antun Barac, Fran Tućan, Stjepan Musulin, Marino Tartalja, Mihovil Abramić, Mijo Mirković, Stanko Frank,Franjo Durst, Josip Badalić, Petar Skok, Gustav Krklec, Milan Marjanović,LJubo Babić, Tomislav Krizman, Ivo Krbek, Krešimir Baranović, Julije Benešić, Slavko Batušić, Boris Zarnik, Vale Vouk, Vladimir Katičić, Milorad Stražnicki, Nikola Fink, Marko Bauer, Ivo Mihovilović, Hrvoje Macanović, Čedomilj Veljačić, Milan Vidmar, Cvito Fisković, Ćiro Gamulin, Srećko Šilović,Juraj Tkalčić, Marko Tajčević, Josip Horvat, Dane Medaković...

Nastavlja se