Srbija skuplja snagu

Piše: Slobodan Pantić
MALE hrišćanske države sa Balkana: Srbija, Crna Gora, Grčka i Bugarska sklopile su početkom 1912. godine savez za oslobođenje od zajedničkog ugnjetača - Turske. Prešli su preko svojih nesuglasica i smetnji i rešenosti da konačno spasu svoje sunarodnike od svirepog i nezasluženog ropstva.
Ove godine 23. oktobra navršena je devedeset i jedna godina od slavne Kumanoske bitke u kojoj su Srbi pobedom nad Turcma osvetili Kosovo. Za nas Srbe to je bio kraj viševekovne borbe sa jednim istim neprijateljem. Kumanovska bitka, puna neizvesnosti i iznenađenja, rešila je sudbinu Srbije i možda celog Balkanskog rata. Ali time je označen početak jedne druge, mnogo kraće borbe protiv naših tadašnjih neprijateljskih suseda: Turske, Austro-Ugarske i Bugarske, koje su okruživale i stezale ondašnju Kraljevinu Srbiju. Srbija je ipak velikom energijom savladala sve prepreke do konačnog oslobođenja i ujedinjenja.
Balkanski rat, u kome je poražena Turska i uništen njen feudalni poredak u Evropi, bio je po rečima Lenjina, ne samo oslobodilački već i revolucionarni sa gledišta društvenog razvoja.

ZABORAVLJENI JUNACI
O KUMANOVSKOJ bici, nesumnjivo najvažnijem događaju Balkanskog rata, ovde govore njeni učesnici, istoričari i svedoci onoga vremena. Iako u tim radovima ponegde ima nacionalnog romantizma i idealizma to ne umanjuje pouzdanost izvorne građe za dublja preispitivanja Kumanovske bitke.
U proteklom periodu, posebno u onom posle Drugog svetskog rata, malo se pisalo o znamenitoj Kumanovskoj bici, pa su pali u zaborav najvažniji događaji i likovi iz prvih redova te bitke. U knjizi **Balkanski rat 1912-1913** u izdanju Istorijskog instituta JNA 1959, godine, prvi put je bliže opisana Kumanovska bitka, sa dosta skromnim i nepotpunim podacima. Nema bližeg opisa odlučujuće bitke na Srtevici, sa legendarnim junacima koji su tu bitku izneli na svojim plećima. S druge strane, neki novi istoričari netačno navode imena i uloge tih junaka. Tako se za kapetana Milisava Nedeljkovića, koji je na prevaru zarobljen, tvrdi da je poginuo. A za majora Vojislava Nikolajevića, koji je na bojištu nađen polumrtav i ogrezao u ranama, tvrde da se preziva Nikolić i da je zarobljen. Takvo nepoznavanje istorijskih činjenica doprinosi da pokolenja prhivate zaborav i prekrajanje istine. Na naučnom skupu istoričara Srpske akademije nauka u decembru 1999. godine konstatovano je da se ovakve greške moraju ispraviti, ali to je ostalo samo kao mrtvo slovo na papiru.
Istovremeno, na zapaženoj i ponovljenoj TV emisiji, u kojoj se govorilo o čojstvu i junaštvu naših ratnika, jedan učesnik je kao o svom uzoru, pored ostalog rekao: **Danas se malo ko seća okršaja sa Turcima u Kumanovskoj bici, u kojoj je major Vojislav Nikolajević u najkritičnijem momentu jurišao kao jedan čovek, jedna nacija, jedna zastava - dok nije pao teško ranjen na pet mesta!**
Ovo je sa uzbuđenjem slušala u poodmaklim godinama kći tog junaka, koja je oca poslednji put videla 1941. godine kada ga je kao dete ispratila u Drugi svetski rat. Poželela je i ostvarila susret sa čovekom koji joj je posle toliko godina oživeo uspomenu na oca. Tom prilikom ovaj joj je doneo knjigu francuskog dopisnika iz balkanskih ratova, Anri Barbia: **Srpske pobede**, štampane 1913. godine. Zatim je oduševljeno pokazao na sledeći odlomak opisa Kumanovske bitke iz knjige **Srpske pobede** koji ga je zadojio patriotizmom:

MAJOR I PUKOVIK
**NASTADE jedan kratak, neobjašnjiv zastoj, kao da su dve rase merile jedna drugu, licem u lice poslednji put, pre nego što se budu uhvatile u koštac...
Ali strašan vetar od šrapnela zahuja. Sve sprave za ubijanje, pucale su i grmele ujedno. Četvrt časa trajao je okršaj koji se ne da opisati.
Odjednom glavni junak ovog natčovečanskog otpora, komandant Sedmog puka, pukovnik Glišić, pade pogođen jednim zrnom. Major Vojislav Nikolajević vide kad je pukovnik pao. On polete, izvuče svoju sablju, petnaest oficira, to je bilo sve što je ostalo, učiniše to isto. Jedan krik odjeknu: *Juriš!*
Tada u jednoj vrsti zanosa, ostaci Sedmog puka poleteše napred i čudo se dogodi. Red po red, korpus turske vojske bio je zbrisan, odbijen!
Major Nikolajević, s jednom rukom kojom nije mogao kretati, sa ranom na leđima koja je zjapila, neprestano je bio na čelu svojih vojnika. Pogodila su ga dva zrna od šrapnela u desno rame i jedna mu je granata rasekla plećku.
Međutim, besni juriš još je bio ubrzan, jedna baterija uzeta je na juriš, preneražene topdžije, koji nisu imali vremena da pobegnu, prikovani su za svoje topove. Ranjen još na dva mesta, major Nikolajević pao je pogođen u slabinu, sa jednom slomljenom nogom, ali njegova žrtva nije bila uzaludna: na celoj liniji neprijatelj je bežao.
Turska ofanziva bila je konačno slomljena. Ceo jedan korpus turske vojske odbila su i potukla dva srpska puka!**
Dana 30. septembra 1912. godine tačno u podne, tadašnji ministar vojni Srbije, Radomir Putnik, objavio je:
**NJ. V. Kralj naradio je mobilizaciju i 1, 2. i 3. poziva narodne vojske i poslednje odbrane. Prvi dan mobilizacije je 3. oktobar. Naređujem izvršenje.**
Ova kratka naredba zapalila je celu Srbiju. Građanima je mobilizacija objavljena dobošima, pucnjem prangija, paljenjem vatre i drugim ugovorenim znacima. Srbija se do najudaljenijih mesta ustalasala i uskomešala velikom brzinom u kojoj se ispolji odanost, patriotizam i požrtvovanje svih Srba.
Već prve noći i zore po objavi ukaza kojim se narod poziva na oružje svi sposobni ljudi prijaviše se svojim komandama, vodeći sa sobom sve što je moglo biti od koristi vojsci: konje, volove, tovarna kola i drugo. Svako je davao sve što je mogao, ne pomišljajući na neku naknadu, jedino u cilju da doprinese pobedi Srbija, svesna teškoća sa kojima će imati da se bori, pokazivala je bez posredovanja vlasti prosto svoju odluku da se uspeh postigne po svaku cenu.
Mala Srbija - 48.000 kvadratnih metara, koja je 1911. godine po zvaničnoj statistici imala 2.000.000 stanovnika, istakla je za rat 402.000 ljudi, što iznosi 14 odsto od celokupnog stanovništva.

VOZOVI PREMA JUGU
MOBILIZACIJI se nije odazvalo samo dva odsto ljudi, uglavnom nesposobnih, koji su se ipak većinom prijavljivali i tražili da se uvrste u borbene redove. Organizacija je bila zadivljujuće savršena. Ogromne kompozicije punih i praznih vozova, razmimoilazile su se po vremenu i mestu, tačno onako kako je bilo propisano redom vožnje, bez ijednog sudara, čak ni zakašnjenja gotovo nije bilo. Major Nikolajević u svojim uspomenama piše: **Ja sam 8. oktobra pred podne došao sa trkalitša na beogradsku stanicu i 10. oktobra rano ujutru stigao u Vranje. Zakasnilo se sedam minuta i to se vreme imalo nadoknaditi.**
Po srpskom ratnom planu sve tri srpske armije trebalo je da nastupaju koncentrično: Prva armija iz vranjskog pomoravlja preko Kumanova ka Ovčem Polju, Druga armija preko Ćustendila ka desnom krilu turske armije, a Treća armija imala je najduži put preko Kosova ka levom krilu turske armije, tako da sve tri zajednički tuku bitku na Ovčem Polju.
Po turskom ratnom planu, Vardarska armija imala je da preduzme ofanzivu u pravcu Kumanova, da tuče razdvojenu Prvu srpsku armiju, da je odbaci u tesnac Južne Morave, potom da tuče Drugu i delove Treće srpske armije. Po tim planovima krenule su tri srpske armije i Vardarska turska armija.
Divizije Prve armije su 22. oktobra 1912. godine zaposele linju Tabanovici - Četirci - Mlado Nagoričane. Kao što se vidi na karti Moravska divizija 1 poziva zaustavila se na desnoj strani. U sredini, zbog lošeg terena zaostala je dosta povučeno Drinska divizija 1 poziva. Na levoj strani Dunavska divizija 1 poziva zaposela je mladonagoričanske položaje i opasno se isturila 4-5 km ispred Drinske divizije. Konjička divizija zanoćila je na Mladom Nagoričanu i u nekoliko bila potpora Dunavskoj diviziji koja će odigrati glavnu ulogu u prestojećoj bici. Na pomenutim položajima Prva armija trebalo je da sačeka levokrilnu Drugu armiju pod komandom đenerala Stepe Stepanovića i desnokrilnu Treću armiju pod komandom đenerala Božidara Jankovića.
Turska Vardarska armija iznenadila je Prvu srpsku armiju i Vrhovnu komandu srpske vojske.
Neprijateljska turska Vardarska armija, pod komndom divizijskog generala Zeki-paše još 20. oktobra zaposela je svojim 7 Korpusom (komandant Feti-paša) položaje severno od Kumanova. Tokom 21/22. oktobra turski 5 Korpus (Kara Said-paša) i 6 Korpus (DŽavid-paša) došli su preko Ovčeg Polja i do zore zaposeli desnu obalu reke Pčinje. To je bilo iznenađenje za srpsku vojsku, jer su sve okolnosti ukazivale da će se Tursi tući na Ovčem Polju ili čak još južnije.

VOJVODA VUK
SRPSKA Vrhovna komanda, Štab Prve armije na čelu sa prestolonaslednikom Aleksandrom i njegovim načelnikom štaba pukovnikom Petrom Bojovićem, niti njegovi komandanti divizija, pukova, pa ni komandant Konjičke divizije knez Arsen Karađorđević, brat kralja Petra, nisu znali o pomenutim pokretima i položajima Turaka, kao ni o njihovoj snazi.
Ispred našeg fronta nalazila su se samo dva izviđačka eskadrona Konjičke divizije.
Krajnje levo krilo tj. uzvišenje Srtevicu zaposele su samo slabe četničke snage makedonskih dobrovoljaca pod komandom vojvode Vuka (kapetana Vojina Popovića) bez regularnih srpskih trupa, tako da je to krilo bilo veoma osetljivo.

(NASTAVLJA SE)