Rulja palila redom

"KIŠE kaput, veri gud", rekao je s osmehom jedan dečak nespretno kombinujući albanski, nemački i engleski da bi opisao ostatke crkve svetog Nikole, jedine preostale pravoslavne crkve u Prištini. Vatra je još uvek tinjala unutar crkve.

Prethodne noći je grupa albanskih mladića zapalila ovo zdanje iz sredine 19. veka koje nije imalo dovoljnu zaštitu policije i mirovnih snaga UN koje patroliraju ovom pokrajinom.

Malo niže niz strmu ulicu, ispred crkve leže ugarci zvonika koji je neko srušio i vukao po ulici.

PREMA mišljenju zvaničnika Srpske pravoslavne crkve, crkva svetog Nikole je jedna od 35 verskih građevina, uključujući devet srednjovekovnih crkava sa velikim umetničkim blagom, koje su oštećene ili srušene u napadu Albanaca na Srbe i srpske kulturne objekte širom Kosova, koji je počeo 17. marta. U borbama je poginulo 19 ljudi, a povređeno više od 900, saopštile su vlasti UN na Kosovu. Crkveni velikodostojnici kažu da je još 112 crkava na Kosovu srušeno ili oštećeno od juna 1999. godine, kada je ova srpska pokrajina stavljena pod kontrolu UN posle NATO bombardovanja.

Posle perioda napetog mira, većina Albanaca je postala nestrpljiva zbog sporog napredovanja ka nezavisnosti. Međutim, za Srbe, koji sada čine manje od 10 odsto od ukupno dva miliona stanovnika, Kosovo je kolevka srpskog nacionalnog identiteta, srpski ekvivalent Vatikanu. Kosovske crkve, od kojih su mnoge osnovali srednjovekovni kraljevi, predstavljaju simbole pokrajine koja je još uvek zvanično deo Srbije i Crne Gore, države koja je zamenila Jugoslaviju. Kao takve, crkve su bile očigledne mete ljutitih Albanaca. Svedoci kažu da su trupe NATO zadužene da čuvaju crkvu uradile malo ili skoro ništa.

Mnoge najvažije crkve na Kosovu su izbegle najgore nasilje, ali biće teško proceniti pune razmere štete nanete srpskoj kulturi, kaže Andraš Ridlmajer, bibliotekar u harvardskoj Biblioteci lepih umetnosti, koji je 1999. i 2001. godine istraživao kosovsko arhitektonsko nasleđe.

"Mora da se shvati", kaže on, "da su stare i čuvene srpske pravoslavne crkve, parohijski domovi i manastirske zgrade koji su napadnuti, posedovali predmete pokretnog verskog nasleđa, dragocene primerke Svetog pisma, versku literaturu, ikone, kao i da su sva parohijska dokumenta uništena, oštećena ili opljačkana".

Prizren, smešten podno planina na jugozapadu pokrajine, pretrpeo je najveću štetu. Četiri srednjovekovne građevine su teško oštećene, biser kratkotrajnog srpskog carstva iz 14. veka. Centar Prizrena se 2002. godine našao na listi sto najugroženijih lokacija u svetu koju je sastavio Fond svetskih spomenika.

SLOBODAN Ćurčić, profesor umetnosti i arhitekture na univerzitetu Prinston, kaže da je "uništavanje ovih spomenika zapravo čin protiv vizantijskog kulturnog nasleđa".

Lista uništenih građevina obuhvata, kaže on, crkvu Bogorodice LJeviške, jedno od najlepših svedočanstava pozne vizantijske arhitetkure, koja je završena 1307. godine u vreme kralja Milutina i oslikana je izuzetnim freskama.

Ćurčić je posetio crkve na Kosovu pre godinu dana sa misijom Uneska. On je takođe naveo da su uništeni manastir Svetih Arhangela sa grobom cara Dušana, crkva Svetog spasa sa freskama iz 14. veka i crkva svetog Georgija Runovića.

Obližnji manastir Devič (izgrađen 1434. godine) koji je "detaljno obnovljen od 1946. do 1967. godine, pa oštećen 1990. godine", kaže Ćurčić, "konačno je uništen tokom poslednjih nemira". Ćurčić je bio jedan od dva autora srpske postavke na Izložbi pozne vizantijske umetnosti u muzeju Metropoliten u NJujorku. "Ironično je", kaže on, "što se sve ovo odigrava u trenutku kada je najveća izložba vizantijske umetnosti otvorena u muzeju Metropoliten".

Veton Nurkolari, Albanac koji poseduje fotografsku radnju preko puta crkve svetog Georgija Runovića u Prizrenu, kaže da nemačke vojnike odgovorne za ovaj kraj nije bilo moguće videti kada je mala grupa albanskih mladića počela da napada crkvu oko pola sedam uveče, 17. marta.

"Za 15-20 minuta oni su demolirali vrata i zapalili crkvu", priča Veton. "Za sat-dva crkva je potpuno izgorela". Veton se pita zašto nemački vojnici nisu ništa uradili da zaustave grupu ljudi kojih je, kako on procenjuje, bilo manje od sto.

SLIČNA scena se odigrala i u Kosovskoj Mitrovici sledećeg dana: rulja od nekoliko stotina mladih Albanaca napala je crkvu Svetog Save, jedinu crkvu u južnom, albanskom delu grada. Crkva se nalazi pored marokanske kasarne.

Predstavnik francuske brigade je rekao da je 50 marokanskih vojnika pomoglo svešteniku i njegovoj porodici da se evakuišu iz kuće koja se nalazi pored crkve, ali kaže da nije bilo dovoljno vojnika da zaštite crkvu od spaljivanja.

I u Prizrenu i u Mitrovici vojnicima je bilo naređeno da spasavaju ljude.

"Naš odgovor je bio upravo onakav kakav je trebalo da bude", kaže pukovnik Xejms Moran, portparol Kfora. "Prioritet je bio da zaštitimo ljudske živote. Ako su se vojnici udaljili od spomenika, to je bilo zbog toga da bi izvukli ljude iz kuća".

Pre prošlomesečnih nemira Kfor je nameravao da smanji broj vojnika koji čuvaju crkve, kao što je nameravao da smanji ukupan broj vojnika u pokrajini. Ogorčeni Srbi su napali dve osmanske xamije u Beogradu i Nišu.

Mnogi strani komentatori su već opisali nemire kao poslednju epizodu u ciklusu uzajamnog nasilja. Srpske snage su uništile ili oštetile mnogo xamija na Kosovu tokom rata. Kosovska vlada je osnovala fond od šest miliona dolara kako bi pomogla obnavljanje kuća i verskih objekata uništenih prošlog meseca. Starešina srpske pravoslavne crkve na Kosovu vladika Artemije odbio je ponudu.

Otac Sava Janjić iz manastira Dečani, jednog od najvažnijih verskih objekata na Kosovu, rekao je da se nada da će neke crkve biti obnovljene. "Ali, u uslovima kad one mogu ponovo da budu uništene i kada nemaju odgovarajuću zaštitu, mi se pitamo ima li ikakve svrhe obnavljati ih", kaže on.

(KRAJ)