Između Srba i Hrvata

Piše: Veljko Lalić

"NATERANI hrvatskim zverstvima, ugledni dalmatinski Srbi tražili su italijansku zaštitu još u maju 1941. godine. Oni su odmah istakli zahtev da se i Knin i Gračac izdvoje iz sastava Hrvatske i pripoje Italiji.
Na sastanku sa srpskim prvacima u Benkovcu - Vladom Novakovićem, Urošem Desnicom, Stevom Rađenovićem, Pajom Omčikusom, sveštenicima Momčilom Đujićem i Ilijom Zečevićem - italijanski komandanti obećali su da će štititi Srbe i pomagati njihov otpor Hrvatima".
Ovo je bio, praktično, prvi direktni dogovor Srba i Italijana u Drugom svetskom ratu o kojem piše Miloslav Samardžić u svojoj novoj knjizi "General Draža Mihailović i opšta istorija četničkog pokreta".
Ovakvih pregovora bilo je duž čitave novostvorene italijansko-hrvatske granice, što je ubrzalo i srpski ustanak leta 1941, tvrdi Samardžić:
- Po rasplamsavanju borbi neposredno iza njihove granice, Italijani su stavljeni pred dilemu uz koga se svrstati: uz Hrvate i muslimane, ili uz Srbe? Njihov izbor bili su Srbi. General Dalmaco, komandant 6. armijskog korpusa sa sedištem u Dubrovniku, na osnovu izveštaja svoje obaveštajne službe zaključio je da su ustaše i lokalni muslimani direktno izazvali ustanak divljaštvom prema srpskom življu i da ih treba ukloniti da bi se zaveo red.
Ne obazirući se na hrvatski suverenitet, Dalmaco razoružava preostalih 60 ustaša u Trebinju, pa srpski ustanici 1. avgusta ulaze u grad. Tada je sklopljen i prvi zvanični sporazum. Srbi su se obavezali da neće napadati italijanske drumske i železničke transporte, ako u njima nema naoružanih Hrvata. Dalmaco je otvorio pravoslavne crkve, a oteta srpska imanja i radnje vratio njihovim vlasnicima ili naslednicima.
U oblastima udaljenim od italijanske granice, međutim, kaže Samadžić, hrvatski pokolji nastavljeni su nesmanjenom žestinom, što Italijane stavlja pred novu dilemu. Avgusta 1941. godine, oni se opredeljuju za proširenje svoje okupacione zone daleko na sever, do linije Višegrad-Jastrebarsko, to jest, na štetu skoro jedne trećine teritorije "nezavisne države Hrvatske".
BEZ ikakvih prethodnih konsultacija, Musolini je obavestio Pavelića da će italijanska vojska okupirati ovu oblast i preuzeti upravu. Pavelić se žalio Berlinu, ali je stigao Ribentropov odgovor kako "savezništvo sa Italijom ostaje alfa i omega nemačke politike u čitavom Sredozemnom basenu".
Osim gnušanja prema hrvatskoj nakaznoj državi, Italijani su se rukovodili i svojim političkim interesima, piše dalje Samardžić: "Ovim proširenjem okupacione zone želeli su da ojačaju strateški položaj na Balkanu, kako bi, u slučaju povoljne prilike stvorene nemačkom zauzetošću na istoku, mogli da osvoje i podunavski basen".
Nastup italijanske 2. armije na nove položaje izveden je 7. septembra 1941. General Ambrozio, komandant ove jedinice, izdao je proglas o potpunom preuzimanju vojne i civilne vlasti. Sve hrvatske jedinice su razoružane i raspuštene, a Srbima su vraćena prava.
Mnogi seljaci ustanici smatrali su da su njihova dosadašnja borba, i akcija italijanske vojske u septembru 1941, zadale težak udarac ustaškom režimu u kojem su Srbi videli svog najgoreg neprijatelja. Istovremeno je preovladalo mišljenje kod većine Srba u italijanskoj zoni, kao i kod Jevreja koji su tamo uspeli da se sklone, da je italijanska vojska daleko manje opasna od nosilaca i korisnika Novog poretka - kao što su Treći rajh i NDH.
S druge strane, neprijateljstva Italijana i Hrvata počela su još u podeli okupirane jugoslovenske teritorije. Musoliniju i Paveliću pripali su približno jednaki delovi, podseća Samardžić, ukazujući da je ipak "priključenje Splita, Šibenika, Trogira, Sušaka i drugih dalmatinskih gradova Italiji, zajedno sa zaleđem dubine do 80 kilometara, predstavljalo težak udarac kako ustaškom pokretu, tako i italijansko-hrvatskim odnosima".
KADA su 18. maja 1941. Pavelić i Musolini potpisali tzv. rimske ugovore, oduševljenje Hrvata zbog osnivanja "nezavisne" države naglo je splaslo. Već od tog dana italijansko-hrvatski odnosi kreću se isključivo nizbrdicom.
Hrvati nastoje da se što više vežu za Hitlera, zbog čega se i otvorilo pitanje prevlasti između italijanskih i nemačkih vojnih i diplomatskih predstavnika. Dr Ivan Avakumović navodi zaključak engleskog istoričara Dikina, koji je proučavao nemačka i italijanska dokumenta iz tih godina, da su "trzavice na pitanju okupirane Jugoslavije bile najosetljiviji predmet nesporazuma između Nemaca i Italijana".
I mada je po sporazumu Hitlera i Musolinija tzv. Nezavisna država Hrvatska krajem maja formalno potpala pod italijansku interesnu sferu, razlike i rivalitet između Rima i Berlina ostale su sve vreme rata, piše Miloslav Samadžić, pa prenosi dr Srđu Trifkovića:
"Nemački vojnici su šetali ulicama Zagreba, a ne italijanski; nemačke, a ne italijanske firme krenule su u eksploataciju njenog (hrvatskog) rudnog bogatstva i šuma; na nemačkom jeziku obrazovani bivši habzburški oficiri našli su se na čelnim položajima tek stvorene redovne vojske, domobranstva."


SMRTNI NEPRIJATELj



ITALIJA i Srbija kraj Prvog svetskog rata dočekale su kao saveznice, ali su neprijateljstva otpočela još od Londonskog ugovora iz 1915. godine, podseća Samadžić u knjizi.
"Spor je nastao oko podele Jadranskog primorja, koje je delom nuđeno Italijanima radi prelaska na stranu sila Antante, a delom Srbima kao nagrada za dotadašnje ratne uspehe. Srpske pregovaračke pozicije još više su ojačane presudnom ulogom u proboju Solunskog fronta. Zato je na mirovnim konferencijama najveći deo Jadranskog mora pripao novostvorenoj državi, Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, odnosno Jugoslaviji. Italijani su smatrali da to nije pravedno rešenje, i da su im oduzete teritorije koje su već dva milenijuma bile njihove", piše Samardžić, pa podvlači:
"Tako je Jugoslavija, još pre nego što je i osnovana, u Italiji stekla smrtnog neprijatelja. Razbijanje Jugoslavije slovilo je kao jedan od prvih ciljeva italijanske spoljne politike. Na Apeninskom poluostrvu našle su utočište mnoge antijugoslovenske terorističke organizacije, naročito VMRO i ustaše. Anti Paveliću, Andriji Artukoviću i drugim ustaškim vođama, italijanske vlasti dozvolile su formiranje posebnih centara za obuku. Upravo pod zaštitom italijanske vojske ti ustaški odredi će 6. aprila 1941. godine preći granicu, spojiti se sa svojim istomišljenicima, i četiri dana potom proglasiti Nezavisnu državu Hrvatsku.




(Nastavlja se)