Zadužbinarstvo za dobrobit

Piše: prof. dr Smilja Avramov JAVNA filantropija i privatno milosrđe imaju dugu tradiciju u srpskom narodu. Realizovani su kroz različite ustanove: zadužbine, fondacije, legate, donacije, koje se, u celosti, mogu svrstati pod ono što, modernim jezikom, nazivamo nevladin, neprofitabilni sektor. Zadužbinarstvo je simbol istorijskog puta srpskog naroda, od Nemanjićkog doba do danas. Suština zadužbinarstva svodi se na trajno darivanje lične imovine u cilju opšte dobrobiti. Ako bi se pošlo od teleološkog, ili ciljnog tumačenja zadužbinarstva, ono bi se moglo poistovetiti sa fondacijama. U oba slučaja reč je o zaveštanju imovine u javne, dobrotvorne svrhe, u oba slučaja u pitanju su autonomne ustanove. Međutim, istorijski, zadužbinarstvo vuče korene iz istočno-pravoslavnog duhovnog fonda, koji je zadužbinarstvu utisnuo niz osobenosti. Na razvoj ove ustanove uticale su i istorijske okolnosti u kojima je živeo srpski narod, a koje su zadužbinarstvu dale nacionalni karakter. I za sam naziv teško je pronaći adekvatan termin u drugim indo-evropskim jezicima. Zadužbine su bile primarno izraz duhovnosti, ali je patriotska i kulturno-prosvetna dimenzija došla do vidnog izražaja. Prvobitno su se zadužbine nazivale "zadušje", što je značilo "darivanje za dušu svoju". Srednjovekovni srpski vladari i velmože podizali su manastire kao molitvene hramove, ali su obavezivali monaštvo na humanitarni i kulturno-prosvetni rad. Religiozna filantropija i dobrovoljni rad bili su precizno normirani. Od posebnog značaja su u tom pogledu Nomokanon Sv. Save, Hilandarski i Studenički tipik. Ta tri akta sadrže u biti socijalni program srednjovekovnog pravoslavlja.

VELIKI župan Stevan Nemanja podigao je između 1183-1191. godine manastir Studenicu, a zajedno sa sinom - Sv. Savom, prvim srpskim arhiepiskopom, manastir Hilandar, 1198, na Svetoj gori (Atosu). U ovim manastirima osnovane su prve bolnice. Hilandarski tipik iz 1199. sadrži odredbe o zaštiti nemoćnih i bolesnih. "Davanje na vratima i davanje odmora i nadgledanje starih i nemoćnih, zbog kojih sazidasmo i gostionicu... u kojoj ćemo dati odmora stranoj braći i nemoćnima dati da leže, koliko moć dopušta da se udostoje brige. Nage i bose treba odenuti i obuvati... a gladne treba hraniti i duši davati, kao što rekosmo već uzakonjenim hlebom i vinom i sočivom nekim... A i umrle treba sahranjivati. Groblje za strance je radi njih podignuto... A ne treba sahranjivati prosto i kao slučajno, nego prvo vi otpojivši pogrebne pesme i drugo dostojno zbrinuvši". Glava 40. Tipika posvećena je bolnicama. "Zapovedamo da se za bolne (monahe) izabere ćelija... i da se postave postelje bolnima za ležanje i odmor, i da im se daje bolničar da ih dvori u svemu". Car Dušan je 1348. osnovao novu bolnicu u Hilandaru i za njeno izdržavanje izdvajao je godišnje 100 mletačkih perpera, zatim "onoliko gunjeva koliko je postelja u bonici", posteljinu, "klašnje" i druge potrepštine. Knez Lazar je za izdržavanje ove bolnice dodeljivao Hilandaru 100 unči srebra. Car Dušan je osnovao bolnicu i u svojoj zadužbini, manastiru svetih Arhanđela kod Prizrena. U osnivačkoj hristovulji predviđena je, pored ostalog, obaveza manastira da podeli dnevno 12 obroka (mertika) siromašnima, koji dođu na manastirsku portu. Kraljica Jelena Anžujska, žena kralja Uroša Prvog osnovala je prvu žensku školu. Prema zapisima arhiepiskopa Danila "zapovedi u celoj svojoj oblasti sabirati kćeri sirotih roditelja, i njih hraneći u svom domu, obučavaše svakom dobru redu i ručnom radu, koji priliči za ženski pol. A kad su odrasle, udaše ih za muževe da idu u svoje kuće, obdarujući ih svakim bogatstvom (mirazom), a na mesto njih uzimala je druge devojke kao i prve". Manastiri u nemanjićkoj epohi bili su rasadnici prosvete, kulture i umetnosti. Freskoslikarstvo bilo je preteča renesanse.

I NAKON pada srpske države pod tursku dominaciju, ktitorstvo, organizovana socijalna zaštita, nije u potpunosti iščezla; preostala vlastela sledila je tradiciju srpskih vladara. Mara Branković, sa sinovima Grgurom, Đurđem i Lazarom, poklanjala je od 1406. svake godine Hilandarskoj bolnici 100 unci srebra. Despot Stefan Lazarević sagradio je manastir Manasiju (1407-1418), nakon što je Beograd proglasio za svoju prestolnicu, 1404. "Sazida stranoprijemnicu (prihvatilište) za bolne i crkvu u njoj u ime čudotvorca Nikole... i nasadi vrtove od svakog izabranog ploda; i priloži joj sela i bogatstvo mnogo; u njoj bolne i strance hranjaše i olakšanje njima davaše... toliko se brinuo za nište da je sam izlazio noću po putevima i ogradama da dade milostinju svojom rukom... otkupljivao je hrišćansko roblje od Turaka, ili je bio posrednik". Monasi i sveštenstvo u okupiranoj Srbiji, Makedoniji, u Bosni i Hercegovini širili su pismenost u ruralnim predelima, doprinoseći tako očuvanju nacionalnog ideniteta. Poseban značaj očuvanju srpske kulturne baštine, unapređenju prosvete i socijalne zaštite, imali su fruškogorski manastiri, podignuti u 16, 17. i 18. veku.

STOTINE ORGANIZACIJA

KAO i u drugim istočnoevropskim zemljama, i na teritoriji Jugoslavije, došlo je početkom devedesetih, u predvečerje razaranja Jugoslavije, do erupcije i uvoza na stotine "nevladinih" organizacija kao ogranaka međunarodnih. Početkom 1990, 200 međunarodnih "nevladinih" organizacija instaliralo je svoje urede u Zagrebu, a zatim se mreža širila po celoj teritoriji tadašnje Jugoslavije. Osnovane su i mnogobrojne islamske organizacije, kao npr. "Muslim Njorld League" i "International Islamic Relief Organisation". Bin Laden je operisao "preko ilegalnog povezanog aparata, ali i preko nevladinih organizacija". Posebno je bio zainteresovan za Balkan. Nakon što su NATO trupe ušle na Kosovo, ušlo je oko 250 raznih međunarodnih "nevladinih" organiazcija u ovu pokrajinu. "Zaposeli su deo Prištine nazvan Brdo nevladinih organizacija". Nastupale su borbeno, bahato, superiorno i sa nipodaštavanjem nacionalnih, dobrotvornih organizacija. Direktor Soroš fondacije za Jugoslaviju Sonja Liht, u intervjuu "Politici", sa žaljenjem je konstatovala da srpskom narodu "nedostaje poznavanje nevladinih organiazcija". Očito da gospođi Liht nedostaje znanje iz srpske istorije. Uz snažnu medijsku kampanju uvozne organiazcije predstavljene su u misionarskoj ulozi, kao "borci za ljudska prava i slobode". Ubrzo su se u praksi ispoljili, uz časne izuzetke, kao manipulativni faktori za produbljavanje krize, satanizaciju i kriminalizaciju zemlje.


NARUDžBENICA

KNjIGU prof. dr Smilje Avramov "Alternativni model svetske zajednice - civilno društvo i nevladine organizacije" možete naručiti kod izdavča "Nova Evropa i Evro Beograd" na tel. 344 66 18, 344 66 19, faks. 444 59 26 ili E-mail EVROŽeunet.yu po ceni 500,00 pouzećem ili po izlasku knjige iz štampe oko 1. jula 2005, u prostorijama izdavača.

(NASTAVLjA SE)