Atentator bez imena

Atentator, kojem turski hroničari ni ime ne znaju, vezuje se za jednu versku sektu nazvanu Hamzevije, čiji je osnivač izvesni Hamza Bali, koji se u našoj literaturi pominje još i kao Hamza Orlović. U turskoj enciklopediji verskih sekti i pravaca u Islamu, između ostalog, stoji da su Hamzevije “filijala derviškog reda Bajramija, kojima je pripadao i njihov osnivač Hamza Bali. Za Hamzu Balija se još kaže da se posle smrti jednog od Melami - Bajramskog šejha, kojem je bio jako privržen, vratio u Bosnu, gde je počeo da širi hamzevijska ubeđenja, koja su se kosila sa šerijatskim principima. Išao je po mehanama i odvraćao narod od pića, govoreći:
“Zašto pijete ovo. Kakve radosti ima u vinu koje je šejtanova mokraća. Zakunite se da nećete da pijete i dođite kod mene. Ja ću da vas napijem vinom božje ljubavi, tako da ćete do sudnjeg dana da budete opijeni Bogom.”
Zbog sve većeg broja pristalica ove sekte i njihovih pravila koja su se kosila sa šerijatom, versko sveštenstvo Bosne se žalilo na njega, tako da je šejh Hamza doveden u Carigrad i sa fethom Ebusud-efendije tajno pogubljen 1561. Hamzevijstvo, međutim, nije moglo da bude ugašeno. Nasilnom smrću, za koju se ipak doznalo, Hamza Bali je u očima svojih pristalica postao veliki mučenik, a njegovo učenje posebno popularno među janičarima.
Protiv ove jeretičke sekte, žestoku borbu je počeo još Sulejman Veličanstveni, a sa njima se posebno obračunavao i njegov i njegovih naslednika veliki vezir Mehmed-paša Sokolović. Kasnije je ova šiitska sekta, kojoj su u prvom planu bili ljubav prema Muhamedu i njegovoj porodici, posebno postala popularna kod esnafa i zanatlija. Bili su jedna tajna zajednica i podržavali se do te mere da su funkcionisali kao vlada u vladi, ustajući povremeno i protiv same vlasti.
Docnije su, kao proizvođači peškira, bili potpuno odvojeni od ostalog esnafa i neodoljivo su podsećali na organizaciju masona. Kuća Idriza Muhtevije u okolini Sultan Selimove džamije, zajedno sa mnogobrojnim dućanima za peškire na Fatihu i At-pazaru, bila su mesta gde su se okupljale Hamzevije. Jedno od poslednjih takvih mesta bio je jedan han u Krkčešmeu, ali je i on 1908. izgoreo, tako da je hamzevijstvo od tada ostalo samo u sećanju.
Ovaj ekskurs o Hamzevijama je bitan zbog toga što se atentat nad Sokolovićem dogodio u vreme bezmilosnog obračuna sa pristalicama šejha Hamze, “čije su hiljade pristaša tokom noći tajno bacane u Bosfor”, a čije se učenje širilo kao kuga među janičarima, koji su u svojim derviškim hrkama ili janičarskim dolamama podbadali uličnu gomilu i narod.
“Bezimeni” derviš je naredbom sultana Murata Trećeg rastrgnut konjima dovoljno brzo da se nikada ne dozna njegov pravi identitet, niti pravi motivi njehovog dizanja ruke na velikog vezira. Sve je, dakle, trebalo da se svede na ličnu osvetu jednog, nezadovoljnog isluženog vojnika, zaslepljenog derviškim učenjem, kako bi se sakrili stvarni naručioci atentata - dvorska vrhuška okupljena oko dokazanog Sokolovićevog neprijatelja, sultana Murata Trećeg, koji će, oslobodivši se senke moćnoga vezira, da stane na čelo prvih turskih sultana koji će osmansku carevinu, sa vrhunca njene moći, da povedu na put sunovrata.


Dok se nekadašnji čatac Bajo iz Mileševe, potonji Mehmed-paša Sokolović, u osmanskoj istoriji ubraja u one najodabranije velikane koji su uzdizali i podupirali njenu moć do neslućenih visina, u predanju i istorijskom sećanju srpskoga naroda ostaće kao veliki zaštitnik svog roda, pravoslavne crkve i graditelj mostova između različitih svetova, koji će, kao jedini materijalni ostaci, poput ćuprije na Drini, da svedoče o njegovoj neprolaznoj veličini.
Mehmed Sokolović se, još kao mladi dvoranin, čvrsto držao svoga roda, dovlačeći u nizu ili jednog po jednog, svoje najbliže rođake iz Sokolovića, da mu u danima nadolazeće slave, kada će da bude izložen mnogim iskušenjima, budu desna ruka i glavni oslonac u njegovim političkim zamislima.

Još dok je bio silahdar-aga kod Sulejmana Veličanstvenog, doveo je iz rodnih Sokolovića svog oca Dimitrija, kojeg je preveo u islam i kao Džemaludina Sinan-bega naznačio mutevelijom jednog vakufa kojeg je utemeljio u Bosni, zatim majku, te srednjeg i najmlađeg brata, koji su prerano umrli kao pitomci carskog saraja u Carigradu, ne dočekavši da dostignu slavu njihovog stričevića, i najomiljenijeg Mehmed-pašinog štićenika Mustafe, koji je dogurao i do vezirskog položaja i namesnika Budima, funkcije za koju se procenjuje da je imala težinu jednog kralja Ugarske.
Tu su, zatim, bili i Ferhad, Alija i Derviš i njegov imenjak Mehmed, svi rođeni Sokolovići, koji će, u jednom trenutku, oko 1570. gotovo svi, zajedno sa njegovim sinom hercegovačkim sandžakbegom Kurdom, da se nađu na položajima krajišnika između Budima i Hercegovine. U Carigrad je došla i jedna od Sokolovićevih sestara od strica, koja se udala za Džafer-bega, sina bosanskog alaj-bega i prešla s njim u Pečuj, gde joj se rodio i sin Ibrahim, kasnije poznati turski hroničar Pečujlija.
I, dok se Mehmed-paša, još pre nego što je postao veliki vezir, okruživao svojima iz Sokolovića, pokušavajući da makar na taj način sačuva sliku i uspomenu na rodni kraj, nije mu se posrećilo da iza sebe ostavi veliki porod. Deca su mu, jedno za drugim, umirala još u kolevci, a najstariji sin Kurd umro je još na početku slave u Hercegovini. Mlađi, Hasan, naočit, ponosan vitez, junak sa Tiflisa i docniji namesnik šama, bio je zbog svojih težnji prenaglašenom sjaju i raskoši, do kraja briga očeva. To su bila deca iz njegovog braka sa ranijim ženama, od kojih je on, kao i od svojih mnogobrojnih robinja, morao da se otkaže u trenutku kada je uzevši za ženu malenu i zdepastu sultaniju Esmu, postao carski zet. Dok jedni turski hroničari navode da on sa rođenom sestrom Selima Drugog nije imao dece, drugi navode da mu se iz ovog braka rodio sin Ibrahim-han, kojeg je Sokolović morao dugo da skriva, jer zbog sigurnosti očuvanja zakona o nasleđivanju prestola, carske kćeri, udate za vezire, nisu smele da imaju muške dece.




PAŠA PRE MEHMEDA

IAKO je između Deli Husref-paše i Lala Mustafa-paše, s jedne, i Mehmed-paše, okruženog svojim najbližim rođacima, s druge strane, zasada nemoguće utvrditi, sem najljućeg neprijateljstva, bilo kakav drugi odnos, posebnu pažnju zaslužuje činjenica da je jedan od Sokolovića, bez obzira na to od kojeg ogranka ili mesta, pre Baja odveden u saraj i, do njegovog dolaska, već postao paša s tri tuga.

(Nastaviće se)