Mitančetov točak

Piše: Branislav MILTOJEVIĆ

NIŠ je krajem 19. veka, nekoliko godina posle oslobođenja grada od Turaka (1878), tromo i teško prihvatao novine - "srpsku emancipaciju". Stari Niš sa čudnim navikama i patrijarhalnim životom, sa snažno omeđenim zakonima staleža, esnafa... sa spuštenim kapcima i rešetkama na prozorima, natopljen ljubavnim dramama na kapidžicima, u hamamima, teferidžicima, šenlučenjima i sa melodinamičnim žargonom - nije lako primao "došljake Srbe".
Kafane su bile najznačajnija žarišta zahuktale kulturne obnove i društvenog života. Vlasnici prvih kafana bili su Prečani i Šumadinci, koji su masovno dolazili u tek oslobođeni, zapušteni grad, jer su u njemu videli idealno mesto za razvijanje preduzetničke delatnosti.
- Prečani i Šumadinci su od niških kafana počeli da stvaraju stecišta tada relativno siromašnog javnog i kulturnog života. Nosioci ubrzanog razvoja niškog ugostiteljstva bili su Srbi iz Vojvodine, a među njima prvima Luj Rupčić, zatim Stevan Milutinović zvani Steva Zemunac, otac poznatog srpskog glumca Dobrice Milutinovića. Oni su bili prvi koji su obukli belu kelnersku bluzu, doveli prve kuvarice, prostrli bele čaršave po stolovima, namestili krevete sa madracima... U kafanama, srdačno i jednostavno za stolom, uz meze i pokoju čašicu rakije ili vina, stvorene su mnoge kulturne ustanove Niša... - svedoči hroničar "Niškog novog lista", koji je izlazio početkom prošlog veka.
־ ־ ־
Godine 1937. grad je imao 205 ugostiteljskih objekata - tri hotela ("Park", "Orijent" i "Ruski car"), 11 gostionica, sedam kafana, osam bifea, 36 kuhinja i 40 krčmi. Pedantni statističari su izračunali da je na svaka 122 stanovnika ondašnjeg Niša dolazio po jedan ugostiteljski objekat.
־ ־ ־
MEĐUTIM, nisu sve kafane bile mesta u kojima je animiran kulturni život. Sve je zavisilo "od ličnog afiniteta i, naravno, duhovne širine vlasnika", kako je Stevan Sremac govorio prijatelju - Miletu Pavloviću. Uostalom, takav Niš je 1879. godine zatekao ovaj mladi pisac rodom iz Sente, profesor gimnazije "Zelene" kako su je nazivali, i koja je, na početku veka, radila u prostoru koji je kasnije zauzeo bioskop "Pionir", čuveni "Kino ribanac" (u podrumu bioskopa kiselio se kupus!).
Pre nego što su Nišlije osetile celuloidnu aromu pokretnih slika na vašarima u drugoj polovini 19. veka, mogli su da upoznaju razne "optičke sprave" - preteče čuvenog Limijerovog kinematografa. Siniša Janić, u tekstu "Niško pozorište 1887-1915" (časopis "Teatron" 30/1/2), prenosi zanimljivo (auto)biografsko sećanje Vladimira - Vlade Petrovića, pravnika, koji je "kao đak gimnazije statirao na sceni Sinđelića i prepisivao uloge, još od 1893. godine":
- Osim toga imao sam jednog druga u gimnaziji, Dimitrija Stankovića, zvanog Mitanče - pričao je Petrović - koji je fino i neprimetno umeo tušem da falsifikuje svakojake karte, tako da nisam uvek plaćao kartu.
Nišlija Dimitrije Stanković "falsifikovao" je ulaznice za zootrop koji je još 1834. godine konstruisao engleski matematičar Viljem Džordž Horner; za aparat koji se sastojao iz šupljeg cilindra na kojem su bili isečeni i ravnomerno raspoređeni otvori postavljeni oko ivice pokretne ploče. Crteži, ugravirani na unutrašnjoj strani, između otvora, posmatrali su se kroz prozorčiće smeštene na suprotnoj strani i, kada su se aktivirali po fizičkom principu ubraznog kretanja, stvarali su volšebni utisak pokreta.

Dakle, Nišlije su osetile moć, istina rukom, pokrenutih slika u prvoj polovini devedesetih godina pretprošlog veka, u vreme kada su brkata lionska braća Luj i Ogist Lemijer tek počeli da eksperimentišu sa "kinematografom".

(Nastaviće se)