Vašar iluzija

Piše: Branislav Miltojević
PRVA javna filmska predstava za koju su se prodavale karte održana je 28. 11. 1895. godine u podrumu pariskog "Grand kafea", u Indijskom salonu, na Bulevaru de Kapisin. Filmske projekcije braće Luja i Ogista Limijera doživele su veliki uspeh.
U Beogradu su samo šest meseci od pariske projekcije doputovali Limijerovi saradnici.
Njihov boravak i u Srbiji, posebno glavnom gradu zemlje, imao je maltene eksperimentalni i propagandno-demonstrativni karakter. Trebalo je svetu prikazati sve prednosti novog otkrića, njegovu atraktivnost i privlačnost. Tako su se 1896. godine na tržištu pojavili prvi aparati za projektovanje, prvi kratki filmovi i prvi oblik masovne eksploatacije filma - putujući kinematografi.
Istoričari filma davno su potvrdili da je 1896. godine, u glavnom gradu Srbije, najpre, kao prethodnica, boravio Andre Kare, a potom i Žil Žiren koji je "doneo aparaturu i filmove". Od šestog do tridesetog juna, kod "Zlatnog krsta" u centru Beograda, pored ostalog, prikazivali su filmove: "Ulazak voza u stanicu", "Rušenje zida", "Dečja igranka", "Kupanje u moru", "Baštovan", "Dečja čarka", "Pariski bulevar"...
Zahvaljujući istraživanjima poznatog režisera, pedagoga i istoričara filma Radoša Novakovića, koja nalazimo u rukopisu "Svedočenja" niškog pozorišnog reditelja Marislava Radisavljevića, postoje validni tragovi koji ukazuju da su "samo tri dana posle projekcije u Zlatnom krstu Limijerovi snimatelji doputovali u Niš - na jedan dan". Došli su u grad kako bi reprizirali deo beogradskog programa. Niš je, zahvaljujući železnici, bio nadomak Beograda, pa su mnoge kulturne putujuće stvari brzo bile reprizirane i u gradu na Nišavi.

NA samom početku 20. veka, 1901. godine, u Beogradu, Kragujevcu, Vranju, Pirotu i Nišu gostovalo je Mađarsko pozorište - Uranija. Na prelazu dva veka, ovaj "živi iluzionistički teatar predstavljao je čudo savremene tehnike".
Bard niškog novinarstva Dragoljub Janković Jenki, dopisnik "Politike" i "Večernjih novosti" početkom šezdesetih godina prošlog veka, tragom jedne od tih cirkuskih družina, u niškim "Narodnim novinama" (20. 10. 1962) beleži:
- Banuo je prvog dana 1906. godine neki Najdanović sa svojom menadžerijom i "živim slikama". Razapeo svoje šatore na Sinđelićevom trgu, preko puta niškog Narodnog pozorišta... Senzacija je odmah stvorena. Narod je u gomilama, u početku bojažljivo, zatim porodično, dolazio da gleda čudo neviđeno - oživljene fotografije pomoću kinematografa.

Zanimljivo je da su karte za "Najdanovićevu menadžeriju" bile skuplje od pozorišnih, a i program je bio posećeniji. Pošto je vladalo "veliko interesovanje naroda, predstava je tekla naizmenično, bez pauze, od tri po podne - do 10 uveče".
JEDAN od prvih lokalnih vlasnika putujućih bioskopa u Srbiji - Todor Najdanović iz Negotina je krajem 1908. ili početkom 1909. godine prikazivao filmove širom zemlje kinoprojektorom marke "gomon". Za prve projektore struju su davali elektrogeneratori, koje je pokretala glomazna parna mašina - lokomobil, odnosno pokretna mašina - ložena na drva.
Najdanović je obišao veliki broj varošica u Srbiji, pa i Niš. Na repertoaru je imao tada popularni program - pored ostalog, prikazivao je ekranizovanu verziju poznate opere u jednom činu Pjetra Maskanjija - "Kavaleriju rustikanu". Istoričari filma pretpostavljaju da je verovatno reč o francuskom filmu koji je režirao Emil Šoter, bivši glumac pariskog pozorišta "Odeon".

Gostovanjem "Najdanovićeve menadžerije" privodi se kraju epoha putujućih, i počinje era stalnih bioskopa, koji se otvaraju po gradovima Kraljevine Srbije.
(Nastaviće se)