Svetinje iz pepela

Piše: Tomislav Ž. Popović
GOVOREĆI da mi "još ne znamo šta u svojoj kući imamo", Vuk Stefanović Karadžić je zaželeo da sve naše "manastire opiše trojako: 1. đe je koji i na kaku mjestu; 2. ko ga je zidao i šta se o njemu zna ili pripovijeda, i 3. šta ima u njemu od stari knjiga, ili drugi kaki natpisa i potpisa, koji bi makar najmanje mogli zasvijetliti u tamom pokrivenoj istoriji naroda našega". Nije naišao na veću podršku, pa stoga nije odmakao daleko od Ovčarsko-kablarske klisure i njenih svetinja.
Joakim Vujić, "Objavljenijem No 1003", knjaza Miloša, izdatom 7. avgusta 1826. godine u Požarevcu, krenuo je na svoje putešestvije po Serbiji i prikupio mnogo podataka o srpskim svetinjama i stanju u kome se nalaze.
Mnogi naši i strani putopisci krstareći našim "drumovima, planinama i dolinama" divili su se i pisali o svojim utiscima, koje su nosili iz zadužbina srpskih vladara, careva, kraljeva, knezova, duhovnika, monaha i svih onih koji su ostavili za sobom vekovna obeležja, koja će budućim naraštajima govoriti o njihovom vremenu i učvršćivati veru, kulturu, prosvetiteljstvo i nacionalnu svest. Gradovi, tvrđave i ostali belezi njihovog postojanja skoro su nestali. Nisu obnavljani, jer su služili jednom vremenu i određenim ciljevima. Ostali su duhovni centri kao neuništivi čuvari vekovne tradicije, obnavljani posle svih rušenja i paljevina, posle prolaska svake vojske i svake nepogode.

ARILjE - Kada su monasi iz Tesalije bežeći od osvajača, s moštima svetog Ahilija Lariskog stigli na uzvišeno mesto blizu sastavka Moravice i Rzava nije, a verovatno i neće biti, utvrđeno. Ostaće samo istina da je od tada ovo mesto postalo svedok značajnih istorijskih zbivanja vezanih za srpsku državu i srpsku crkvu. Ako se to zbilo u vreme kada je na Prespanskom jezeru podignut hram u slavu ovog svetitelja, može se govoriti o kraju desetog veka. Ipak, prema arheološkim nalazima ovi krajevi bili su naseljeni i mnogo ranije. Na starim grobljima nađeni su ostaci "za koje se zna da potiču od Ilira".
Feliks Kanic govori o ostacima i tragovima života iz rimskog doba. Ne zna se ni iz koga vremena potiče kameni stub na kome stoji časna trpeza u ariljskoj crkvi - nekada davno donesen iz obližnjeg sela Vrane. I druge legende, priče, ali i arheološki nalazi govore o životu koji je ovde postojao u davna vremena. Ovome se mogu dodati zidine iskopane u mestu zvanom Trnjaci, kao ostaci nekih starih naselja, ali i nagoveštaji i priče da je ovde nekada bila "stara varoš".
Kako god bilo, ta stara varoš nije bilo Arilje. Početak njegovog nastanka vezan je za izgradnju hrama posvećenog svetom Ahiliju i osnivanje Moravičke episkopije, kada se i ovo mesto zvalo Moravica. Te 1220. godine obnovljen je stari vizantijski hram i na granici stare države postao "čuvar vere i naroda". Kada su Kumani spalili crkvu Svetog Spasa u Žiči, verovatno je stradala i Moravička episkopija. Crkva je, prema zapisu obnovljena po zapovesti kralja Dragutina, a u vreme kralja Milutina i živopisana, 1296. godine. Ariljci smatraju da od tih vremena počinje istorija njihovog grada. Arilje je sve do 16. veka bilo jedno od dvanaest najvažnijih crkvenih centara Srbije, a obrazovalo se i proširivalo upravo na prostoru oko hrama.

OD nekadašnjeg utvrđenog manastirskog zdanja, koje je današnjem naselju dalo ime, preživeo je vreme i pohare samo hram svetog Ahilija. Njegova istorija, koja seže u vizantijska vremena i obnovu hrama koji je Sveti Sava odredio za jedan od dvanaest episkopskih centara, nastavlja se izgradnjom zadužbine kralja Dragutina i živopisanjem 1296. godine, za vreme vladavine kralja Milutina. Pojedinosti vezane za sudbinu ariljske crkve ni do danas nisu otkrivene. Zna se da je u vreme cara Dušana podignuta u rang mitropolije i da je deleći sudbinu naroda preživela sve seobe i stradanja, i da je 1833. godine ponovo obnovljena, kao parohijska crkva.
Danas je hram svetog Ahilija jedan od naših najznačajnijih spomenika kulture, gde je pretstavljena najveća galerija portreta, koja postoji u jednom srpskom srednjovekovnom manastiru trinaestog veka. U njemu se nalaze grob princa Urošica i episkopa Merkurija, dok mošti svetog Ahilija nisu pronađene. Veliki broj delova zemnih ostataka iz različitih perioda koji se i danas pronalaze, govori i o velikim stradanjima, ne samo u doba turskih uništavanja srpskih svetinja, već i iz vremena najezde Kumana, kada je verovatno i ova svetinja stradala.




ZNATNO MESTO

POSLE seobe pod Čarnojevićem ceo kraj oko Arilja je skoro opusteo i tek posle oko 150 godina počeo ponovo da oživljava doseljavanjem stanovništva iz Crne Gore, Raške oblasti i Hercegovine. Crkva je ponovo obnovljena, naselje počelo da se uvećava, da bi 1877. godine Ministarstvu unutrašnjih dela bio poslat zahtev da se proglasi za varošicu, jer je "poznato da Arilje iz davnašnjih vremena stoji kao znatno mesto".
(Nastaviće se)