Dragulj kralja Milutina

Piše: Tomislav Ž. Popović
KAO iko "ot kralj i car" kako pre, tako i posle njega, kralj Milutin predstavljen je, naročito u starim izvorima kao najveći priložnik i osnivač manastira i crkava, kako u Srbiji, tako i po Vizantiji, Makedoniji, Svetoj gori, Palestini, Italiji... Govorilo se da se "njegovi prilozi crkvama i manastirima ne mogu izbrojati kao ni pesak morski". Pa je tako iz osnova obnovio i manastir Gračanicu, sedište Lipljanske episkopije, nedaleko od Prištine.
     U Gračaničkoj povelji je zapisano: "... videh razdrušenije i padenije hrama Svetije Bogorodice Gradčanskije, jepiskopije Lipljanskije. Sazdah ot osnovanija i popisah i ukrasih vnutar i izvane..." U potpisu je: "... grešni Stefan kralj Uroš vtori i s Bogom samodržac vseh srpskih zemalj i pomorskih vapisah hrisovulj sij..."
Bilo je to 1310. godine. Prvobitno je bila posvećena Blagovestima, kako navodi Danilo Drugi, ali se kasnije, kao manastirsko posvećenje pominje Uspenje Presvete Bogorodice.
     Od osnivanja je bila sedište lipljanskih episkopa, a kasnije su u njoj stolovali episkopi i mitropoliti gračanički i novobrdski. Crkva je dobila novu pripratu sredinom četrnaestog veka.
     Stradanje Gračanice je počelo posle Maričke bitke (1371). Već 1383. godine, Turci su opljačkali manastir, spalili pirg i uništili veliki broj značajnih knjiga i manastirske imovine. Padom Novog Brda 1455. godine, gračanički mitropolit je morao da napusti manastir i preseliti se u manastir Vraćevšnicu.
     U TURSKIM izvorima pominje se mnogo ranije nego drugi manastiri, i navode podaci o imovnom stanju, poreskim obavezama, ali i o olakšicama koje manastir dobija za odgajanje sokolova za sultana, koji se kasnije obučavaju za lov. Drugi podaci govore o obnavljanju priprate u šesnaestom veku, prepisivanju knjiga za gračaničku biblioteku, štampanju Oktoiha petoglasnika, na kome se može videti kako je Gračanica izgledala u to doba.
     Gračanica je građena na temeljima grčke bazilike iz jedanaestog veka i predstavlja jedno od najznačajnijih ostvarenja, ne samo srpske arhitekture srednjeg veka. Ona čini veoma srećnu i uspelu kombinaciju suprotnih tendencija vizantijske i gotske arhitekture i monumentalizovanu i složeno obrađenu varijantu prostora prema stremljenjima stare raške škole. Svuda se ističa genijalnost njenog graditelja, uz napomenu da se verovatno radi o protomajstoru Nikoli, u poodmaklim godinama.
     I gračanički živopis predstavlja zbir tendencija i stremljenja svih značajnijih slikarskih radionica iz doba kralja Milutina. Obim i kvalitet gračaničkih fresaka predmet su mnogih istraživanja. Ipak, ostaje zapis jednog putnika koji reče: "O Gračanici se ne može pisati i govoriti. O njoj je potrebno pevati. Nju treba gledati i ćutati. Rečitost njenih visina i pogled opevanih očiju mlade kraljice Simonide, uvešće vas u svet koji je vremenski daleko za nama, a tako blizu ljudskoj duši... Svedok koji govori vekovima, lepotom i neuništivošću uvek je bio najpouzdaniji. Znaju to svi - i koji jesu i koji nisu stajali pred Gračanicom".
     AKO je verovati narodnom predanju, očuvanom do današnjih dana, manastir Grgeteg podigao je despot Vuk Grgurević, poznatiji kao Zmaj Ognjeni Vuk, da bi u njemu smestio svog slepog oca Grgura Brankovića, hilandarskog monaha Germana, sina despota Đurđa Brankovića. Prema očevom imenu i manastir je dobio svoje ime.
     Današnja manastirska crkva sagrađena je na mestu stare oko 1770. godine. Po njenom dovršenju, angažovan je Jakov Orfelin da oslika novi ikonostas. Slikar se obavezao da će na oltarskoj pregradi "izraditi obraze raznih svjatih čistim bojama i zlatom, što krasnije može". Ovaj ikonostas zamenjen je današnjim, početkom dvadesetog veka, a od njega su sačuvane samo dve ikone, svetog Jovana i svetog Nikole, koje se nalaze u pevnicama na severnoj i južnoj strani. Novi ikonostas, u obnovljenoj crkvi, oslikao je 1901-1904. godine Uroš Predić. Na originalnoj oltarskoj pregradi carske i bočne dveri napravljene su od drveta, a svi ostali delovi ikonostasa izrađeni su od gipsa, mermera i kovanog gvožđa. Značajna je i mala i skladna horsko-zvonička kapela iz 18. veka, koja je kasnije obnovljena, a novi ikonostas oslikao je karikaturista Pjer Križanić. Do danas je od tih radova sačuvana samo ikona koja predstavlja Tajnu večeru.
     U ovom manastiru, 1730. godine umro je arhimandrit Teodosije Pećanin, u sto osmoj godini. Zapisan je i podatak da je od sedamnaest arhimandrita ovog manastira, jedanaest izabrano za episkope i jedan imenovan za patrijarha. Jedan od arhimandrita bio je i Ilarion Ruvarac, istoričar i polemičar, koji je osnovao Stariju i Noviju biblioteku, s velikim brojem knjiga, od kojih su neke bile u rukopisima. Njegov grob nalazi se na manastirskom groblju, smeštenom na proplanku iznad manastira, okruženom hrastovom šumom.
     Fruškogorski manastir Grgeteg, posvećen Prenosu moštiju svetog oca Nikolaja spada ne samo u najznačajnije, nego i u najlepše i najuređenije od svih šesnaet poređanih kao prsten oko Fruške gore, planine koja je "nikla sa dna Panonskog mora".

BOGATSTVO GRGETEGA
POUZDANIJI podaci govore da je Grgeteg kao i ostali fruškogorski manastiri sagrađen posle pada srpske države 1459. godine, a pre nego što su Turci osvojili Srem. Razvoj manastira može se pratiti preko turskih poreskih knjiga. Bio je to očigledno dobro stojeći manastir, koji je 1702. godine imao četiri mlina, deset vodenica, dve stotine jutara oranica i livada. U njemu je boravilo dvadeset pet monaha. Tokom austrijsko-turskog rata, manastir je spaljen i napušten, a obnova je počela tek kada ga je car Leopold 1691. godine poklonio episkopu jenopoljskom Isaiji (Đakoviću). Sagrađena je nova crkva od kamena, s dva kubeta, podom popločanim opekama i okrečenim zidovima.
(Nastaviće se)