Načertanije u sefu

MILOŠ Obrenović je prvi put srpski nacionalni program nagovestio francuskom plemiću i radoznalom putniku po Orijentu, grofu Adolfu Karamanu 1829. a razvijenije i šire obrazložen, opet "poverljivo" 1832. i 1834. kad je već bio knez vazalne Kneževine Srbije, dvojici stranih diplomatskih agenata i obaveštajaca: Englezu Dejvidu Urkvartu i Francuzu Boa le Kontu. Ovi su se, razume se, pobrinuli da težnje mlade srpske kneževine da postane središte okupljanja celog srpskog naroda (bar onog u Turskoj), budu saopštene njihovim vladama.
Urkvart je učinio i nešto više. Sa željama i snovima Srba o potpunom oslobođenju i ujedinjenju upoznao je i centre mnogobrojne, i politički uticajne poljske emigracije, koja je, vođena istaknutim državnikom i diplomatom gorofom Adamom Čartorijskim, formirala svoje centre u Londonu, a posebno Parizu (znameniti "Hotel Lambert"), radi organizovanja sinhronizovane i široke antiruske i antiaustrijske akcije diljem Evrope.
Radi ispitivanja prilika u Srbiji i na slovenskom jugu, Čartorijski početkom četrdesetih godina šalje na Balkan i u Tursku nekoliko obaveštajnih misija, da bi Garašaninu, najistaknutijoj ličnosti tadašnjeg ustavobraniteljskog režima u Srbiji, 1843. godine uputio posebnog izaslanika, Čeha Františeka Zaha, sa savetima kojih je srpska vlada imala da se drži u izradi svog nacionalnog programa. Koristeći te savete, Garašanin je početkom 1844. sačinio program nacionalne i državne politike, to famozno Načertanije, i u maju ga predao knezu Aleksandru Karađorđeviću.
U tom dokumentu nalaze se osnove državne i nacionalne politike, koja je već čitav vek i po predmet žive pažnje i najrazličitijih interpretacija kako istorijske nauke tako i praktične politike, a u poslednjoj deceniji DžDž veka dovedene do paroksizma, da bi još bile potrzane u srbofobske političke svrhe.
Plan poljske emigracije sadržan u Zahovom predlogu sastojao se u osnovi u tome da malenu srpsku kneževinu pretvori u politički i vojni logor odakle bi krenule akcije za oslobađanje i ujedinjavanje svih Južnih Slovena - Srba, Hrvata i Bugara. Time bi bili naneti direktni udari ne samo Turskoj i Austriji, već i vitalnim interesima Rusije, koja bi na Balkanu došla u sukob sa zapadnoevropskim silama (Francuskom i Engleskom), budući da se računalo na njihovu podršku oslobodilačkoj borbi balkanskih naroda, upravo zato da bi se pomoću njihove snažne i velike države eliminisale ruske aspiracije na ovaj prostor.
Ne odbacujući izričito Zahove zamisli o jugoslovenskoj državi, Garašanin joj je pretpostavio ujedinjavanje srpskog naroda, pre svega onog pod osmanskom vlašću, a u kasnijoj fazi i onog u Habzburškoj monarhiji. Osnovano je mišljenje Milorada Ekmečića da je Garašanin iz Načertanija izostavio Hrvate, što mu je sugerisao Zahov plan i iz podozrenja na poljske namere da preko njih prošire katolički uticaj na južnoslovenski svet.
Prerađujući Zahov plan, Ilija Garašanin je svoj program srpske nacionalne i državne politike (Načertanije) završio krajem 1844. i početkom sledeće godine predao ga knezu Aleksandru Karađorđeviću, da bi on narednih šest decenija počivao u najdubljem tajnom sefu srpskih vladara Miloša, Mihaila, Milana i Aleksandra Obrenovića.
Šta zapravo sadrži Garašaninovo Načertanije i da li je ono srpski, svesrpski, ili jugoslovenski program, kako je sve ocenjivan u istoriografiji, ili je velikosrpski, kako su ga besprizivno osuđivali germansko-mađarski aspiranti na Balkan, velikohrvatski šovinisti, od Iva Pilara, preko Pavelićevih (ustaških) poslušnika, do Tuđmanovih skutonoša i NATO antisrpskih presuditelja i plaćenih istoričara?
Brižljiva analiza Načertanija, koju su u kontekstu čitave evropske, balkanske i južnoslovenske istorijske situacije DžIDž veka izvršili Radoš Ljušić, Milorad Ekmečić i Vasilije Krestić, jasno pokazuje da je Ilija Garašanin pravio nacrt o budućoj srpskoj državi. U toj državi okupile bi se, najpre, srpske zemlje: Kneževina Srbija, Bosna, Hercegovina, Crna Gora i Stara Srbija. Time bi bila završena prva faza borbe za jedinstvenu srpsku državu, koja bi bila vođena postepeno, ne opštim napadom na Osmansku imperiju, već otkidanjem dela po dela teritorija, u procesu njenog nezaustavljivog propadanja.
Kao što se vidi, u centru pažnje Garašaninovog nacionalnog programa su, u ono vreme i jezički i konfesionalno izrazito ili pretežno, srpske zemlje pod osmanskom vlašću: Bosna i Hercegovina i "Severna Albanija" (zapravo Kosovo i Metohija), kao i polunezavisna srpska teokratska državica Crna Gora. Ove teritorije bi se, prema Garašaninovoj zamisli, sa Srbijom ujedinile u zajedničku državu, na čijem bi čelu stajao knez, bez preciziranja njegove dinastičke pripadnosti.
Tako bi Srbija predstavljala središte oko kojeg bi se okupili svi Srbi Balkana, otvoreno i za pristupanje drugih južnoslovenskih naroda - Bugara, kao i Hrvata iz sve tri njihove oblasti, Slavonije, Hrvatske i Dalmacije. Iz opreznosti prema Austriji i Ugarskoj, Garašanin nije izričito govorio o uključivanju Srema, Banata i Bačke u sastav te ujedinjene srpske države.
Brigu za srpski narod u tim krajevima izražavao je na taj način što je isticao da treba stalno pridobijati njegove vodeće ljude za srpsku stvar i putem novinske i druge patriotske propagande (usklađene s mađarskom "konstitucijom") podsticati očuvanje i razvijanje nacionalnog osećanja tamošnjih Srba.

(Nastaviće se)