Po diktatu kralja

Piše: Zlatko Čobović
U OKTOBRU 1918. godine u Zagrebu je stvoreno Narodno vijeće Slovenaca, Hrvata i Srba, čiji je cilj bio formiranje nezavisne država na južnoslovenskim prostorima Austrougarske. Ta država bi se, kasnije, ujedinila s Kraljevinom Srbijom. Hrvatski sabor je, 29. oktobra 1918. raskinuo sve državne i pravne veze s Bečom i Budimpeštom. Nova država nije bila sposobna da se brani od italijanskih pretenzija, pa je pozvana srpska vojska da zaštiti „nacionalne teritorije Jugoslovena“. Na velikoj narodnoj skupštini u Novom Sadu, 25. novembra 1918, doneta je odluka o pripajanju Baranje, Bačke i Banata Srbiji. Istog dana i Narodno vijeće iz Zagreba odlucilo je ideju da jugoslovensko područje Austrougarske bude ujedinjeno sa Srbijom. Dan ranije, Zbor poslanika narodnih veća Srema odlučio je u Rumi da i Srem bude u sastavu Srbije. Velika narodna skupština u Podgorici je 26. novembra 1918. optužila kralja Nikolu za izdaju, zbacila ga sa prestola, odlučila da na crnogorskom prestolu više ne bude dinastija Petrović i ubrzo mu zabranila povratak u Crnu Goru. Istovremeno je doneta i odluka o ujedinjenju s Kraljevinom Srbijom. Dva dana kasnije i Veće narodnih prvaka i poslanika BiH donosi odluku da i BiH bude pripojena Srbiji.

Tako je, 1. decembra 1918, proglašena Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca. Predsednik prve vlade nove države bio je Srbin Stojan Protić, potpredsednik Slovenac Anton Korošec, ministar unutrašnjih poslova Svetozar Pribićević, Srbin iz Hrvatske, dok je Ante Trumbić, Hrvat, bio ministar spoljnih poslova. U političkom životu najveće stranke bile su Narodna radikalna, Demokratska, Hrvatska republikanska seljačka stranka (predsednik je bio Stjepan Radić), Slovenska ljudska stranka (predsednik Anton Korošec) i Jugoslovenska muslimanska organizacija. Pošto nije uspeo njen zahtev da država bude federalna republika, i po postizanju sporazuma s dvorom u Beogradu, Hrvatska republikanska seljačka stranka izbacila je iz svog imena reč „republikanska“.

Kraljevina SHS bila je podeljena na 33 oblasti, čije je velike župane postavljao kralj, na okruge, srezove i opštine. Počelo je pomirenje naroda, a 28. juna 1921. donet je Vidovdanski ustav kojim je proglašen koncept državnog i narodnog jedinstva. Kralj je sazivao skupštinu, imao je pravo i da je raspusti, potvrđivao je i proglašavao zakone, komandovao vojskom i predstavljao zemlju u inostranstvu.

Posle rata, na području novostvorene Kraljevine SHS, u opticaju su bile razne vrste kovanog novca. On je postepeno zamenjivan i, 1920. godine, dinar je ponovo promovisan u nacionalnu valutu. Emitovan je kovani novac nove države, kada je prihvaćeno da nacionalna novčana jedinica bude dinar, koji se deli na 100 para. Kralj Aleksandar Prvi Karađorđević 1925. godine emituje zlatni novac čija je vrednost bila 20 dinara.

Privilegovana Narodna banka Kraljevine Srbije, 1920. godine postaje Narodna banka Kraljevine SHS i ona iste godine izdaje novčanice u apoenima od 10, 100 i 1.000 dinara.

Aleksandar Karađorđević, u međuvremenu, preuzima presto od svog oca Kralja Petra Prvog. Posle incidenta u Skupštini, kada je, 1928. godine, radikal Puniša Račić ubio Pavla Radića, Đuru Basaričeka, a teško ranio Stjepana Radića, koji je kasnije podlegao povredama, kralj uvodi diktaturu. Zabranjujući nacionalne političke stranke, on lično preuzima vlast 6. januara 1929. godine.

Između dva rata dinar se kotirao na berzama, ali se nije menjao za zlato sve do juna 1931. godine, kada je proglašena zakonska stabilizacija valute, a dinar dobio punu konvertibilnost i ponovo postao razmenjiv za zlato. Nije, međutim, bila moguća zamena bilo koje sume, već samo utvrđene količine od 250.000 dinara. Toliko je koštala zlatna poluga od 12,5 kilograma. U Francuskoj je, na primer, za takvu polugu bilo potrebno dati 215.000 franaka, a u Engleskoj 1.400 funti. Ova vrsta konvertibilnosti dinara trajala je samo 100 dana. Suspendovana je jer ni Kraljevinu Jugoslaviju nije mimoišla velika ekonomska kriza.

DOLAZAK KOMUNISTA
SOCIJALISTIČKA radnička partija Jugoslavije (komunista), koja će vladati Jugoslavijom, i Srbijom od 1945. do 1992. godine, osnovana je u Beogradu na Kongresu ujedinjenja, od 20. do 23. aprila 1919. godine. Tom skupu prisustvovala su 432 delegata sa svih područja Kraljevine SHS. Njena politika bila je preuzimanje vlasti revolucionarnim metodama. Ova partija suspendovana je uredbom kraljevske vlade (takozvanom Obznanom). Na drugom kongresu u Vukovaru, od 20. do 25. juna 1920, partija je promenila ime u Komunistička partija Jugoslavije.

Na četvrtom kongresu KPJ, u oktobru 1928. godine, u Drezdenu, predviđeno je, pored ostalog, stvaranje nezavisnih država Slovenije, Hrvatske, BiH i Makedonije, dok bi Kosovo bilo priključeno Albaniji, a severni delovi Vojvodine Mađarskoj. Udaren je temelj rasturanju Jugoslavije, čiji je nastanak protumačen kao “akt imperijalizma”.
(Nastaviće se)