Papa daje dozvolu

NA nekadašnjoj teritoriji Južne Ugarske, u živopisnoj oblasti Srema, na padinama i uvalama Fruške gore, osnovano je u 15. stoleću nekoliko srpskih pravoslavnih manastira. Njihov postanak vezan je za burne istorijske okolnosti i događaje, pre svega za ratove i srpske migracije.

Sedam godina posle Kosovske bitke, u bici kod Nikopolja (1396), hrišćansku vojsku ugarskog kralja Žigmunda porazio je turski sultan Bajazit I. Uskoro potom Turci su provalili u Ugarsku, a u Sremu porušili nekoliko nedovoljno utvrđenih srednjovekovnih tvrđava i opljačkali feudalna dobra. Posle turskih upada ugarski kraljevi predosetili su opasnost od nezajažljivog protivnika, čije su osvajačke namere rasle iz godine u godinu. Da bi se obezbedili od Osmanlija prizivali su srpske despote i plemstvo u Ugarsku i davali im velike posede i povlastice kako bi na taj način osigurali svojoj zemlji živi zid za odbranu južnih zemalja, pre svega Srema, od turskih provala.

U prvoj polovini 15. stoleća despot Đurađ Branković dobio je nasledne posede svog ujaka despota Stefana Lazarevića u Banatu kao i utvrđene gradove u Sremu - Zemun, Mitrovicu, Slankamen, Kupinik i druga mesta. Despot je bio zaokupljen idejom da podigne više manastira u Sremu, mnogoljudno naseljenom gotovo isključivo srpskim življem. Uspeo je da dobije odobrenje od pape Nikole V za podizanje `In regno Hungariae` devet manastira namenjenih pravoslavnim kaluđerima.

SMATRA se da su to `većinom bile monaške ćelije ili manastirići` u Sremu i Banatu. O njihovom podizanju i postojanju nema pisanih tragova, ali s puno razloga treba pretpostaviti da su pojedini, docnije sagrađeni manastiri, utemeljeni baš na osvećenom mestu prethodnih skromnih bogomolja i ćelija, što je u istoriji crkvene arhitekture uobičajeno. Tako je, na primer, poznato da su prebegli žički monasi 1520. godine gradili staru šišatovačku crkvu na mestu male, zapustele i oburvane crkvice svetog Nikole. Smatra se da su u drugoj polovini i krajem 15. stoleća osnovani i sagrađeni prvobitni fruškogorski manastiri Bešenovo, Staro Hopovo, Velika Remeta, Rakovac, Jazak i Vrdnik, a možda i još neki.

Kada je reč o podizanju i ukrašavanju sremskih manastira u 15. stoleću, treba poverovati i nekim podacima koji potiču iz znatno mlađeg vremena, a koji se mogu naći u manastirskim vizitacijama u 18. stoleću. Tako se 1772. godine navodi da je crkva svetih arhanđela Mihaila i Gavrila u manastiru Bešenovu živopisana daleke 1467. godine, što znači da je morala biti podignuta ranije.

Nov i veoma snažan podsticaj za podizanje manastira na Fruškoj gori dali su prvih godina 16. stoleća sremski despoti, potonji sremski svetitelji, majka Angelina koja je prenela mošti svetog Stefana i njihovi sinovi despot Jovan i despot Đorđe - arhiepiskop Maksim. Zapravo, arhiepiskop Maksim je najzaslužniji za preporod monaškog i duhovnog života u Sremu, za gradnju manastira i za obnovu Beogradsko-sremske eparhije. Njegov ktitorski podvig je gradnja monumentalne crkve manastira Krušedola, podignute na darovnom posedu despota Jakšića.

U VREME građenja manastira Krušedola (1509-1516) arhiepiskop Maksim je imao rezidenciju u Beogradu, u čuvenom Uspenskom manastiru, odakle je često dolazio da nadgleda radove i daje potrebna uputstva. Prema njegovoj zamisli crkva je podignuta po ugledu na zadužbine srpske despotovine. Manastiri moravske Srbije bili su, nema sumnje, stvaralačko nadahnuće sremskim despotima, ali je baš istorijsko pamćenje Brankovića i ostalih ktitora dosezalo i u dublju prošlost nacije, do samih početaka srpske srednjovekovne crkvene kulture.

To pamćenje su štedro čuvali najugledniji duhovnici, a brižljivo su ga prenosili i monasi koji su pristizali u Srem iz udaljenih zadužbina Nemanjića. Jer, ne treba nikad zaboraviti, duhovne niti sremskih manastira sa manastirima na Balkanu nisu nikada prekinute, čak ni istanjene. To uverljivo pokazuju mnogobrojne istorijske činjenice: poreklo svetiteljskih moštiju i kultova, ali i bogoslužbenih knjiga i crkvenih obrednih predmeta.

Prema visokoj volji arhiepiskopa Maksima, Krušedol je proglašen sedištem obnovljene Beogradsko-sremske eparhije, ali je postao i porodični mauzolej Brankovića. Tako je prilikom gradnje manastira Krušedola nastavljena tradicija srpskog vladarskog zadužbinarstva. To nije bio sam ktitorski podvig sremskih arhiepiskopa, već i istorijski čin dubljeg značenja. Osnivanjem Krušedola, obnovom Mitropolije i gradnjom ostalih manastira, Srem je u etničkom i kulturnom smislu postao sastavni deo Srbije. Fruškogorski manastiri su na najbolji način negovali celovitost srpske crkvene kulture i docnije, posle pada Srema pod Turke (1521), a osobito posle obnova Pećke patrijaršije (1557).

S RAZLOGOM je rečeno da se do te godine `ceo srpski narod našao u jedinstvenoj duhovnoj organizaciji`. Tada obnovljena Pećka patrijaršija preuzela je veliku istorijsku odgovornost za sudbinu nacije. Tako je, kad su srpski despoti sišli sa ugarske vojno-političke scene, a to se jednog dana moralo dogoditi, crkva nastavila da prilježno bdi nad svim nacionalnim vrednostima, da održava uspomene na svetiteljsko-vladarske kultove, da brine o pismenosti, književnosti i da u sakralne svrhe neguje sve oblike likovnih umetnosti.

Obnovljena crkvena organizacija bila je u mogućnosti da podstakne, pa i da vodi kulturni život nacije, tada već seobama rasprostrte po panonskim oblastima. U uslovima osmanlijske vlasti to je bio njen najveći uspeh, za koji su najsušastvenije zaslužni fruškogorski manastiri.

U neposrednoj blizini starijih, osnovanih u 15. stoleću, tada su podignuti Novo Hopovo, Beočin, Kuveždin, Mala Remeta, Đipša, Petkovica, pa je u 16. stoleću Fruška gora postala sremska `Sveta Gora`, kako je od milošte nazvana.

Srpska kasna srednjovekovna crkvena umetnost mogla je da se razvija u sremskim manastirima baš zahvaljujući onim, nikad prekinutim nitima sa kulturnom tradicijom matičnih srpskih zemalja. Veliki fresko-ansambli u Hopovu, stari živopis u Krušedolu, freske u Petkovici, i gotovo neznatno očuvani ostaci u Velikoj Remeti i Rakovcu, mogu dočarati duh i stil slikarstva u fruškogorskim manastirima.
(Nastaviće se)