Hramovi u novom ruhu

AUSTRIJSKO-turski ratovi krajem 17. stoleća, velika seoba Srba 1690. godine i druga istorijska zbivanja nagovestili su i velike promene u sremskim manastirima.
Organizacija Srpske pravoslavne crkve u Habzburškoj monarhiji, posao na koji je prionuo patrijarh Arsenije III Čarnojević, obavljena je u burnim vremenima dva velika ratna sukoba, kod Slankamena (1691) i kod Sente (1697) i mira koji je nakon dugih pregovora zainteresovanih zemalja potpisan 26. januara 1699. godine u Sremskim Karlovcima. Odredbama ugovora, brdoviti Srem sa fruškogorskim manastirima pripao je Austriji.
Na prvom izbornom crkveno-narodnom saboru, održanom u Krušedolu 1708. godine, doneta je odluka da se mitropolija nazove Krušedolska. Time je dat veliki značaj manastiru Krušedolu, koji on neće izgubiti ni posle 1713, kada je sedište preneto u Sremske Karlovce, a mitropolija nazvana Karlovačka.
Prva etapa razvoja umetničkog i duhovnog života u fruškogorskim manastirima u 18. veku trajala je do druge seobe Srba (1739) i dolaska patrijarha Arsenija IV Jovanovića. U tom još burnom periodu, a pogotovo ratne 1716. godine, kad su posle bitke na Vezircu kod Petrovaradina postradali od Turaka Krušedol i još neki manastiri, bilo je malo uslova za umetničku aktivnost. Ipak u trećoj deceniji 18. veka počela je građevinska obnova.
U prave podvige onog vremena spada gradnja baroknih zvonika: u Krušedolu (1726), u Velikoj Remeti (1733-1735), Jasku (1736) i Maloj Remeti (1739). Uz veliki trud manastirskih obitelji, poslovi su obavljeni zahvaljujući ktitorima i priložnicima iz redova arhijereja ali i građanske klase. Pojedini fruškogorski manastiri bili su stecišta zografa - ikonopisaca, među kojima je najistaknutiji bio pop Stanoje Popović, slikar celivajućih ikona za manastir Šišatovac i prestonih ikona nekadašnjeg ikonostasa u Vrdniku. Među grafičarima - drvorescima najplodniji je bio pop Stefan Likić, čije su “ikone na hartiji” bile veoma popularne u Slavoniji i Sremu.
U prvim decenijama posle Čarnojevićeve seobe, kada je preseljeni srpski narod izlazio iz tužnih zbegova i brvnara, likovna umetnost je imala pored sakralne i važnu kulturno-istorijsku misiju. Sada se sve jasnije sagledava da onovremeno zografsko slikarstvo, osobenog crtačkog i kolorističkog dostignuća, nije bilo samo spona koja je povezivala dva oprečna shvatanja - odstupajuće poznovizantijsko i tek nastupajuće barokno - već i da je na uverljiv način prikazalo duhovni profil svojih naručilaca i pastve onih skromnih bogomolja radi kojih je i nastalo. Ipak, treba reći da je i na ikonama sremskih zografa ispisana vitalnost nacije u buđenju.
Posle druge seobe Srba 1739. u Karlovačkoj mitropoliji zavladala je nova kulturna i crkvenoumetnička klima. Počeo je preporod srpske crkvene umetnosti koji se vidno ispoljio u fruškogorskim manastirima, i u njihovom izgledu i sakralnom sadržaju. Postavlja se pitanje kako je došlo do umetničkog preobražaja i kako su tako brzo na tradicionalnu kulturnu tekovinu dograđeni barokni oblici.
Da bi došlo do ovakve obnove, bilo je neophodno da se ispolji društvena svest i razvije likovna kultura što je, sasvim izvesno, sredinom 18. stoleća nedostajalo fruškogorskim monasima. Nije, dakle, bilo uslova za radikalne promene. Međutim, taj proces je počeo baš tada i za kratko vreme doveo do punog procvata stila koji nazivamo barokom.
Da li je to bila zasluga srpske građanske klase, koja se u tom veku oglasila odista nesebičnim, čak požrtvovanim priložništvom i ktitorstvom, čime je stvorila neophodnu podlogu za razvoj srpske kulture i prosvete? Ipak, uz sva rodoljubiva osećanja i izdašnu materijalnu pomoć, koju su građani davali za gradnju crkava i za umetničke radove, njihov udeo nije bio presedan. Pedesetih godina, kada se u Krušedolu umetnička obnova tako vidno iskazala, građanstvo nije bilo toliko likovno obavešteno da bi razumelo šta predstavlja promena stila u umetnosti, posebno u manastirskoj sredini.
Jedno je jasno: idejni i estetski smisao umetničkim tokovima mogla je da odredi samo srpska intelektualna elita. To je tada bila crkvena hijerarhija - Karlovačka mitropolija. A prvi primeri stilskih promena postignuti su zalaganjem patrijarha, političara i diplomate Arsenija IV Jovanovića i njegovih odanih i trudoljubivih saradnika: Dionisija Novakovića, Pavla Nenadovića i Jovana Đorđevića.
Krupne promene zah vatile su i arhitekturu. Tako su kasnosrednjovekovne manastirske crkve tokom druge polovine 18. stoleća izmenile svoja prvobitna arhitektonska svojstva, spoljašnjost pre svega, a njihov tradicionalan izgled je prepravljan i dograđivan u zapadnoevropskom maniru. Čak su i oni impozantni manastiri, počev od despotovog Krušedola, preko Hopova i Velike Remete do Rakovca, okruženi tada visokim palatama konaka, nadvišeni predimenzioniranim tornjevima, izmenili svoj prvobitni starinski lik.
Intervencije su bile najuočljivije na pratećim manastirskim građevinama. Time se silueta manastirskog kompleksa estetski približila terezijanskoj arhitekturi, a taj utisak ipak nije mogao da obesnaži klasični trikonhos ovih crkava.
U isto vreme srušene su pojedine poznovizantijske crkve, one skromnijih dimenzija, da bi na njihovom mestu bile podignute nove građevine - Mala Remeta (1738-1739), Pribina Glava (1740-1760), Jazak (1578), Šišatovac (1758-1778), Grgeteg (1770-1771), Fenek (1797), Beočin (1801-1811), Kuveždin (1815-1816). Neke od ovih crkava nostalgično podsećaju na starije crkve i one su samo prividno “primer povremenih pobeda tradicionalnih shvatanja u srpskoj arhitekturi”. Ali, ni one nisu ostale bez novih, baroknih i klasicističkih dodataka, kao što su zvonici, konaci, unutrašnja dekoracija i mobilijar.
Nova umetnička dela u starim hramovima još su više izmenila prvobitni tradicionalni, istočnopravoslavni sakralni poredak. U pojedinim crkvama je stari živopis prekriven novim, a gotovo sve su dobile nove ikonostase, pevnice, stolove, polijeleje, kao i pokretni mobilijar, analogione, barjake, svećnjake, krstove, ripide, dok su atmosferu bogosluženja upotpunile skupocene odežde, a potom i liturgijski ritual, višeglasno pojanje, ponegde i uzbudljive hijeratičke propovedi. Tako su u drugoj polovini 18. stoleća fruškogorski manastiri primili odlike baroka i neoklasicizma.
(Nastaviće se)