Slikari iz Rusije

NAJVEĆU radoznalost odavno privlači slikarstvo ikonostasa i zidni živopis fruškogorskih manastira. Tu su stilske mene najbitnije. Izmenjen je slikarski postupak u samom tkivu ikone, prevashodno u crtežu, načinu modelacije, slikarskoj fakturi, a potom i u ikonografiji. Zapravo, ikone su transformisane u religiozne slike. Taj složeni zanatsko-umetnički postupak mogao se savladati samo u slikarskim učilištima. Na slikarsku školu Kijevopečerske lavre bili su upućeni mladi srpski ikonopisci. Istovremeno iz Rusije, odnosno Ukrajine, prizivani su obrazovani slikari, među kojima su Jov Vasilijevič i Vasilije Romanovič bili najpoznatiji.
Opredeljujući se za Kijev i oslanjajući se na Lavru, Duhovnu akademiju, a potom i na Slikarsku školu, Karlovačka mitropolija je izabrala dobar i poučan primer za ugled. Sredinom 18. stoleća istočni uticaji na celokupni duhovni i umetnički život bili su izraziti i njihova uloga u brzom procesu razvoja srpske umetnosti značajna. Fruškogorski manastiri su te uticaje prvi prihvatili, što se najpre odrazilo u Krušedolu.
Na podsticaj patrijarha Arsenija IV Jovanovića, krušedolski arhimandrit Hadži Isaija Grabovčanin poverio je Jovu Vasilijeviču slikanje prestonih ikona. To su hramovna ikona Blagovesti, sa figurama srpskih svetitelja Nemanjom, Savom i Maksimom u donjoj zoni i ikona Jovana Preteče, a zatim Bogorodica sa Hristom i Isus Hristos, prikazani na barokno razbokorenim prestolima.
Po lepoti slikarske materije, blagim senčenjima, uverljivosti prikazanog lika i prefinjenoj upotrebi zlata u prepokrivanju pozadine i ukrašavanju draperija i prestola izdvaja se ikona Isusa Hrista, za koju je s pravom rečeno da predstavlja "najplemenitiji tip Hrista, koji je stvoren u srpskom slikarstvu 18. stoleća".
Krušedolska zidna dekoracija je nastala kao logična posledica brige patrijarha Arsenija IV da se u novom duhu oslika crkva u kojoj je postojao stari živopis veoma oštećen prilikom paljevine 1716. godine. Dve godine posle smrti patrijarhove započeti su obimni slikarski radovi pod budnom prismotrom novog arhijereja, mitropolita Pavla Nenadovića. Prvi posao je poveren, kako se smatra, Jovu Vasilijeviču, koji je uz pomoć većeg broja saradnika oslikao 1750-1751. zidne površine priprate i olatarske apside. Godine 1756. zidne površine naosa oslikao je drugi, nama još nepoznat, rusko-ukrajinski slikar. U celini posmatrano, slikarstvo manastira Krušedola predstavlja tipičan spomenik umetničke srpske sudbine sredinom 18. stoleća. To je doba kad su najveći barokni uticaji stizali u našu sredinu iz male Rusije.
U Krušedolskoj priprati, u prvom pojasu su naslikani srpski vladari - svetitelji: Simeon Nemanja, Sveti Sava, Stefan Prvovenčani, Vladislav, Stefan Dečanski, Milutin, knez Lazar, a uz njih i Brankovići. Međutim, posetilac manastira Krušedola ugledaće na stubovima u naosu crkve likove proroka, apostola i Maksima Brankovića i uočiće da su slikani u poznovizantijskom stilu. Odista, to su delovi očuvanog starijeg živopisa.
Tako je na simboličan način u živopisu manastira Krušedola povučena razvojna nit koja spaja dva vida slavljenja kultova srpskih vladara - tradicionalnog iz 1545, i novog, baroknog, iz 1750. Reč je, dakle, o smišljenom povezivanju kultova Nemanjića i sremskih Brankovića, o istorijskom kontinuitetu - od srpske srednjovekovne države do političkog položaja Srba u Podunavlju. O tome se, u veku prosvećenosti, veoma brinulo.
Najzad, kult Krušedola i njegovih Brankovića poneo je, i raširio po celom srpstvu, barokni bakrorez proslavljenog Zaharije Orfelina, bakroresca, kaligrafa, pesnika, istoričara i pisca raznih naučnih i popularnih sastava. To je njegov bakrorez manastir Krušedol, izuzetne veličine (64,4h99,8 cm), a Orfelin ga je izradio u Beču, po narudžbini sentandrejskog gospodara Georgija Popovića. Na njemu je prikazana široka panorama manastira: crkva, konaci, sporedne zgrade, bašte, šume i krušedolski prnjavor. U uglovima su, u pravougaonim okrivima, likovi Brankovića.
Manastir Kuveždin, u zapadnom Sremu, vekovima je gajio plemenite uspomene na svetog Simeona (Nemanju) i Svetog Savu, kojima je i posvećen. U 18. stoleću najviše je bio omiljen u narodu veliki bakrorez Zaharije Orfelina sa izgledom manastira i njegovom okolinom, selom Divošem i manastirom Đipšom, ali i sa likovima dvojice prvih Nemanjića.
SA još većim žarom širio je manastir Vrdnik kult sv. kneza Lazara, ponajpre zbog toga što su u njemu ležale mošti kosovskog mučenika. A to poštovanje najviše su u narodu rasprostirali bakrorezi Žefarovića i Orfelina. Od posebne je važnosti ktitorski zapis na Orfelinovom bakrorezu: "Slika velikog srpskog kneza svetog Lazara, koji je u 1389. godini vodio bitku sa turskim sultanom Muratom na Kosovu polju, gde je mučenički završio, a čije neistrulelo telo i do danas Bog sačuva i ono počiva u manastiru Vrdniku u mitropolijskoj sremskoj eparhiji, u potvrdu istinite vere srpskog naroda... Rezao u Karlovcima Zaharija Orfelin, član carsko-kraljevske bečke akademije umetnosti".
U isto vreme manastir Šišatovac je negovao slavu svetog Stefana Štiljanovića. Uopšte, u ovom manastiru se o istorijskim spisima mnogo brinulo. Pomno je čuvana, ranije stavljena povest sv. Stefana Štiljanovića, a u Šišatovcu je ponovo prepisan Dušanov zakonik 1787, poznat kao Šišatovački rukopis. Razumljivo, imao je i ovaj manastir svoj bakrorez, koji je u stotinama primeraka poklanjan viđenijim vernicima i priložnicima. To je gravira Hristofora Žefarovića, sa likom Štiljanovića, ali i sa onovremenim arhitektonskim izgledom manastira, što je od izuzetnog značaja, jer je u drugoj polovini veka srušena stara crkva i na njenom mestu podignuta nova.
Ovde ne bi trebalo zaboraviti ni manastir Jazak i kult svetog cara Uroša, koji je u narodu širio, opet, bakrorez Žefarovića, izrađen 1746. u Beču.
U ovom slučaju naš grafičar nije ponovio Urošev lik iz Stematografije, već ga je nacrtao prema stranom predlošku, koji je najverovatnije našao u Beču. Pored dužeg istorijskog zapisa, u kojem nije propušteno da se kaže koje je sve oblasti "sin previsokoslavnog i silnog Stefana, cara srpskog" dobio od oca u nasledstvo, tu su navedeni tropar i kondak sv. cara Uroša. Time je, i u ovom slučaju, vladarski portret dobio znamenje svetiteljskog lika.
(Nastaviće se)