Zavičaj u bakrorezu

OSIM bakroreza sa istorijskim likovima i izgledom fruškogorskih manastira, u Sremu su bili poznati i bakrorezi na kojima su prikazani manastiri u Srbiji: Studenica, Dečani, Pećka patrijaršija, pa i nekoliko grafika sa izgledom Hilandara na Atosu, od kojih je jednu rezao u bakru Zaharija Orfelin.
Svi primeri ktitorskih zapisa na bakrorezima sa likovima vladara-svetitelja i vedutama manastira jasno ukazuju na pojavu istorizma u srpskoj kulturi. Bila su to skoro sažeta ilustrovana poglavlja srpske istorije. Ne treba zaboraviti da su ovi bakrorezi i zapisi na njima redovno osmišljavani u mitropolijskom dvoru u Karlovcima, gde je, na osnovu predložaka i naručenih crteža određivan ikonografski izgled. Pri tome se najviše vodilo računa o nacionalno-političkom uticaju bakroreza na vernike. Na taj način je Karlovačka mitropolija uspostavila prekinute vremenske i prostorne spone: razređeni srpski narod u krajevima preko Save i Dunava bio je stalno podsećan na svoju slavnu istorijsku prošlost i postojbinu.
Jedan od prvih srpskih baroknih slikara koji su radili za sremske manastire bio je Dimitrije Bačević, "ikonopisac karlovački". Posle ikonostasa gornje crkve u Sremskim Karlovcima (oko 1761) i Nikolajevske crkve u Zemunu (1762) on je naslikao ikonostas nekadašnje manastirske Sretenjske crkve u Krušedolu, zadužbine prepodobne majke Angeline. Posao na ovom ikonostasu malih dimenzija Bačević je podelio sa mladim Teodorom Kračunom. Četiri prestone ikone i carske dveri naslikao je Bačević, dok se medaljoni sa gotovo minijaturnim kompozicijama velikih praznika pripisuju Kračunovoj ruci. Poštujući tada već razvijeno ktitorstvo, Bačević je 1765. godine naslikao i darovao arhijerejski presto krušedolskoj Blagoveštenskoj crkvi, a iduće godine ikonu Kirika i Julite nad ćivotom za svete mošti manastiru Bešenovu.
U isto vreme on je sa Kračunom dobio posao u manastiru Beočinu, gde je bila završena visoka duborezbarena oltarska pregrada za koju je prestone ikone i carske dveri već naslikao Janko Halkozović. Dvojica ortaka slikali su ikone gornjih zona, friz apostola, proroke i ikone velikih praznika sa krstom u lineti. I pored nesporazuma sa upravom manastira Beočina, što je dovelo do spora o čemu je obavešten i mitropolit Pavle Nenadović, Bačević je ubrzo angažovan da slika za manastire Šišatovac i Jazak. U Šišatovcu je naslikao carske dveri, najverovatnije za ikonostas grobljanske kapele Trifuna Isakoviča, triptihon i ikonu Bogorodice sa Hristom, koja je okružena kvadratnim medaljonima sa likovima svetitelja, kompozicijama i likovima svetog kneza Lazara i svetog Stefana Štiljanovića.
Već uvažavanom majstoru nudili su se novi slikarski poslovi; godine 1768. naslikao je četiri prestone ikone za nekadašnji manastir u Starom Jasku, a 1769. monumentalni ikonostas za manastirsku crkvu Novog Jaska, sa likovima srpskih svetitelja-vladara u soklu.
Jedan od izuzetno plodnih srpskih slikara baroknog doba, Novosađanin Vasa Ostojić, bio je učenik Jova Vasilijeviča od koga je prihvatio stil slovenskog baroka. Isprva je slikao sa Jankom Halkozovićem. Njihov zajednički rad je ikonostas kapele manastira Rakovca (1751), za koji je Ostojić naslikao dve prestone ikone, carske dveri i medaljone sa poprsjima proroka, a Halkozović medaljone sa poprsjima apostola, krst Hristovog raspeća, Bogorodicu i Jovana Bogoslova. U obimnom Ostojićevom delu isticao se ikonostas crkve manastira Rakovca (1736) slikan za visokog ktitora mitropolita Pavla Nenadovića, uništen za vreme ustaškog zuluma u Drugom svetskom ratu.
NekadaŠnji Ostojićev ortak Janko Halkozović samostalno je slikao prestone ikone za crkvu Male Remete (1759) i ceo ikonostas u crkvi manastira Kuveždina (1772), koji je sredinom 19. stoleća ustupljen crkvi sela Opatovca. Halkozoviću je pripisivan i zidni živopis crkve manastira Beočina, ali to su izgleda bile slike na platnu zalepljene na zidnu površinu, kakva je i očuvana kompozicija Vaznesenje Hristovo na zapadnom zidu, iznad ulaza u hram.
Akademski slikar Jakov Orfelin slikao je 1774. godine ikonostas u crkvi manastira Grgetega. Ikone su slikane na zidnoj oltarskoj pregradi, izuzev prestonih koje su na dasci. Ikonostasna pregrada je srušena oko 1900. godine za vreme zamašne obnove crkve, a od Orfelinovog ikonostasa sačuvane su samo prestone ikone sv. Nikole i sv. Jovana Krstitelja.
Uprava manastira Hopova odlučila se za najboljeg srpskog slikara druge polovine 18. stoleća. Posle ikonostasa u Sremskoj Mitrovici, Teodor Kračun je 1776. naslikao ikonostas hopovske crkve sa preko šezdeset ikona u stilu zrelog baroka. U pojedinim kompozicijama slikanim pastelnim tonovima, oseća se rokajni senzibilitet slikara.
Najzad, krajem 18. stoleća nove ikonostase dobile su crkve manastira Pribina glava, rad Kuzmana Kolarića (1781), i manastira Šišatovca, ikonostas i zidni živopis Grigorija Davidovića Opšića (1793). Ova dva slikara su, podražavajući manir Kračuna kod koga su možda i učili, obeležili završetak barokno-rokajne epohe na ovom tlu.
Slikarstvo 18. stoleća bilo je zlatno doba novije srpske umetnosti, koje se baš u fruškogorskim manastirima najizrazitije ispoljilo.
Grafičari Hristofor Žefarović i Zaharija Orfelin izradili su nekoliko bakroreza za sremske manastire, bez kojih se ne može zamisliti njihova istorija u 18. stoleću. Nekada su to listovi sa likovima srpskih svetitelja, ikone sa žitijem, vedute manastira kao samostalne kompozicije, ili češće u kombinaciji sa svetiteljskim likovima.
Bakrorezi su širili kultove nacionalnih svetitelja popularišući u isti mah i manastire za koje su izrađeni. Nikada docnije fruškogorski manastiri nisu bili tako omiljeni u narodu kao u tom veku, a tu bliskost i dodire podsticali su i bakrorezi.
Krajem 18. stoleća završena je barokno-rokajna epoha i u fruškogorskim manastirima. Iako je stilska obnova bila sveobuhvatna, u njima su se ipak održali i sačuvali kasnosrednjovekovni spomenici i oblici poznovizantijskog stila, mada potisnuti u drugi plan. Desile su se tada odista velike promene koje su manastirima dale novi stilski izgled, razlistali barok na korenima poznosrednjovekovne crkvene kulture i umetnosti. A dodir ta dva stilska, ali i duhovna ispoljavanja, najbolje je očuvan u Krušedolu.
(Nastaviće se)