Kratko na tronu

Piše: Srđan CVETKOVIĆ

OD SAMOG oslobođenja od Turaka i stvaranja temelja moderne srpske državnosti, pa do kraja HH veka, društveni život u Srbiji bio je obeležen žestokim političkim obračunima. Nacionalna sloboda i lične ambicije vladara, po pravilu, uvek su stavljane ispred građanskih i političkih sloboda pojedinaca. Još od ustaničkih dana, policija i sila u rukama vladara korišćene su za obračun sa političkim protivnicima i za održanje lične vlasti.
Pri tom, politički neistomišljenik vrlo lako se kvalifikovao kao državni neprijatelj i izdajnik kojeg treba odstraniti, čak i fizički, iz društvenog života. (Recidivi ovakve političke (ne)kulture primetni su bili doskora, a u tragovima i dan-danas!)
Najpre su predmet političkog progona bili oponenti srpskim vođama Karađorđu i Milošu (u kojem je stradao i sam Karađorđe), da bi se zatim kroz ceo vek nastavila oštra dinastička utakmica gde se nisu birala sredstva. Pomenimo samo Karađorđev progon neistomišljenika Petra Dobrnjca i Milenka Stojkovića, kao i činjenicu da nije bio milostiv ni prema najbližoj rodbini (ocu i bratu) kada je bio ugrožen njegov autoritet. Miloš je, takođe, nemilosrdno gonio neposlušnike: Pavla Cukića, Petra Molera, Simu Markovića, potom i Miloja Popovića Đaka, pa i samog Vuka Karadžića, koji ga je propisno ocrnio u svojoj tajnoj istoriji njegove vladavine.
Retko koji je vladar na prestolu, u ne tako kratkoj dinastičkoj istoriji Srbije, sačuvao živu glavu i umro prirodnom smrću. Od šestorice vladara u DžIDž veku trojica su ubijena, a nijedan nije legalno završio svoju vladavinu. Pomenimo samo ubistva Karađorđa 1817, kneza Mihaila 1867, kralja Aleksandra Obrenovića i kraljice Drage 1903, pokušaje atentata na kralja Milana (1882. i 1899, ako ne računamo incident sa klozetskim daskama u okolini Smedereva, 1873) i konačno, ubistvo kralja Aleksandra Karađorđevića 1934, kao najpoznatije manifestacije ovog vida terora.
Međudinastičku borbu smenili su, osnivanjem partija, surovi međupartijski ratovi. Stranačke borbe su u takvim društvenim uslovima, i pored donošenja za ono vreme liberalnog Ustava iz 1888. kojim je uveden parlamentarizam u Srbiji, od početka bile brutalne. Od sukoba partija do njihovog stava da druge ne treba da postoje, nije bio dug put. Liberali su proganjali socijaliste, kasnije radikale, zabranjivali njihova glasila, osuđivali ih i proterivali iz Srbije (taj režim je imao na savesti i smrt prvog socijaliste Svetozara Markovića).
Osionost kralja Milana i naprednjaka, ali i njihov odlučan napor za brzu modernizaciju društva i države, pratili su kao nužnost izborne manipulacije i progon radikalskih demagoga. Naprednjački obračun sa radikalskim kolovođama u Timočkoj buni 1883. (koja je ujedno i dobar primer “represije odozdo” - neemancipovanog društva prema modernizatorskoj ulozi države) dobro je poznat. Još drastičniji je progon naprednjaka, tzv. dani narodnog odisaja, kako je eufemistički kasnije nazvan ovaj teror nad svrgnutim naprednjacima, posle dolaska na vlast radikala 1887. U njima je stradalo oko 140 lica koja su linčovale radikalske desetine i čete širom Srbije.
Mnoge žrtve su na zverski način mučene (naticanje na kolac, odsecanje ušiju, noseva, jahanje, pečenje na ražnju...), a zabeleženi su i mnogobrojni napadi na imovinu političkih neistomišljenika (razbijanje radnji, sečenje vinograda, otimanje letine i drugo).
MoŽe se reći da je ovo bio najveći međustranački politički obračun u Srbiji pre Prvog svetskog rata prema masovnosti, ali i zbog varvarskih metoda torture i mučenja, koja rečito svedoče o stepenu tadašnjeg civilizacijskog postignuća srpskog društva. Konačan bilans radikalskog nasilja 1887-1896. godine bio je: 377 mrtvih, uništena imovina i vinogradi (50 kuća i 70 zapaljenih imanja), raseljena čitava manja sela i iseljene porodice i pojedine ličnosti iz Srbije (njih više od 60, među kojima i naprednjački lider Čedomir Mijatović, koji se povukao u dobrovoljno izgnanstvo).
Preuzimanje modela demokratskog društva u poslednjoj četvrtini DžIDž veka i relativno rani nastanak političkih stranaka nije jednako pratilo usvajanje demokratske političke kulture, a još manje ekonomski napredak i kulturna emancipacija društva.
Navike iz vremena borbe protiv Otomanske imperije, stalan život uz pušku i sablju, običaj rešavanja problema fizičkim nasiljem i zatiranjem političkih neistomišljenika teško su se menjali.
Opšta nepismenost stanovništva, od kojeg je više od 80 odsto živelo na selu i od poljoprivrede, ekonomska zaostalost i siromaštvo, nedostatak snažne i brojne srednje građanske klase nisu bili dobar temelj za izgradnju stabilne i zdrave demokratije.
Pojedini okruzi u Srbiji čak do kraja DžIDž veka imali su ozbiljne probleme i vodili su rat s hajdučijom. Politički sistem je usvojen, dok su preduslovi za demokratizaciju društva bili daleko od ispunjenja, što se nije bitnije promenilo ni do Drugog svetskog rata. Politički neistomišljenik je smatran neprijateljem kojeg je trebalo zatrti - jer stranački neprijatelj je uvek bio i neprijatelj Srbije.

MAJSKI PREVRAT
DVADESETI vek otpočeo je ubistvom kralja i kraljice. Ubila ih je oficirska zaverenička organizacija “Crna ruka”. Tim činom militarizam je na velika vrata ušao u srpsko društvo, a zatim dalje bogatio istoriju političkog nasilja na ovim prostorima raznolikim i nadasve obimnim materijalom. Militarizam i česti ratovi za nacionalno oslobođenje (u periodu od 1877. do 1914. bilo ih je čak pet), ali i već pomenute teške socijalno-ekonomske prilike, ekstremno siromaštvo, masovna nepismenost, nisu bili plodno tle za razvoj demokratije i ljudskih prava i drastično su usporavali društvenu emancipaciju i srozavali nivo političke kulture (koja je, bogami, blagodareći različitim socijalno-istorijskim faktorima i do dana današnjeg ostala nevelika!).
(Nastaviće se)