Presude bez suda

Piše: Srđan CVETKOVIĆ

TRVENjA radikala i samostalaca u prvom desetleću, teške reči i pretnje koje su se mogle pročitati u radikalskoj “Samoupravi” ili samostalskom “Odjeku” i dalje su rečito govorili o politički duboko podeljenom društvu. Posvađana i na krv zavađena prestonička inteligencija svojim političkim ratovima je zamagljivala i otežavala društvenu emancipaciju. Politička borba delimično se preselila sa međupartijskog nivoa (mada ne i sasvim stišala, ako se uzmu u obzir žestoki verbalni okršaji radikala i samostalaca, ili, pak, krvavo gušenje radničkih demonstracija 1906) na teren sukoba vojnih i civilnih vlasti (čak otvorenih pretnji “crnorukaca” političarima).
Istovremeno, monarh je nastojao da obuzda vojni faktor (“Crna ruka”) i službu bezbednosti (konflikt je završen tek Solunskim procesom 1917. i Apisovim smaknućem). Gušenje militarizma bilo je naročito teško s obzirom na ulogu koju je imala vojska prilikom ustoličenja dinastije Karađorđević, kao zbog i popularnost koju je stekla u ratovima za nacionalno oslobođenje “kročivši posle šest vekova na Kosovo polje”.
Stvaranjem Jugoslavije 1918. preko kolena, politički obračuni samo su dobili na intezitetu i složenosti naročito sa snažnim srpsko-hrvatskim antagonizmom ali i pojavom revolucionarnog komunističkog pokreta.
Atentat na ministra policije Milorada Draškovića i pokušaj na kralja Aleksandra isprovocirali su zabranu rada KPJ i progon komunista, verbalni rat na liniji Srbi - Hrvati koji je pretvoren u krvavu skupštinsku tragediju bili su uvertira za uspostavljnje ličnog režima kralja Aleksandra, zabranu rada političkih partija, internaciji građanskih političara i pojačan progon ekstremnih elemenata ustaša, VMROV-aca i komunista. Vrhunac međuratnih političkih obračuna bio je atentat na samog kralja Aleksandra 1934. godine koji se uklapa u opšti trend uzavrelih političkih strasti u međuratnoj Evropi.
Relativna liberalizacija režima do početka Drugog svetskog rata međutim nije bila lišena, brutalnih policijskih obračuna sa demonstrantima, u kojima je neretko bilo i ljudskih žrtava kao i militarizacije političkih partija i pokreta kroz stvaranje ličnih partijskih vojski i batinaša koje su se brutalno razračunavale sa neistomišljenicima (ORJUNA, ZBOR, HANAO, borbaši...).
Drugi svetski rat je u potpunosti otvorio Pandorinu kutiju nasilja pre svega ustaškog režima u NDH koji je stvorio čitavu industriju smrti koja je neumorno radila kao i nacistički okupacioni režim sa sistemom logora i politikom sto za jednoga, koja ipak nije predstavljala prepreku komunističkom pokretu da nastavi svoje akcije bez obzira na žrtve, privlačeći tom beskompromisnom borbom masovno na svoju stranu radikalizovane elemente, iz ratom ugroženih pordručja, pre svega Srba sa teritorije NDH.
Iako na Balkanu, kultura nasilja ima bogatu tradiciji, ipak komunistički revolucionarni teror koji je usledio neposredno po oslobođenju Srbije i Jugoslavije, prema intezitetu ali i oblicima i metodama političke represije, prevazilazi sve do tada viđeno u modernoj istoriji Srbije, ako izuzmemo zločine nacista i ustaša.
Po sistematičnosti, masovnosti, oblicima i trajanju političkog nasilja period od 1944. do 1951, sa dva vrha represivnog talasa, prvi, kroz “divlja čišćenja” i “likvidacije bez suda”, kao i presude vojnih sudova 1944/1945. i potonji pojačan progon ibeovaca i građanskih neprijatelja 1949/1950. u uslovima međunarodne izolacije, predstavljaju tamne mrlje u ionako mračnoj istoriji političkog nasilja u Srbiji.

Tajna policija, svemoćni mač revolucije potpuno u rukama partije, postaje tužilac i sudija hiljadama “narodnih neprijatelja” (omiljena floskula kojom su se etiketirali ljudi za odstrel).
Kao ilistraciju u prilog ovoj tezi navešćemo samo nekoliko primera. Najpre sasvim paradoksalan podatak da je kroz KPD Zabela prošlo u prvih pet godina između 1945-1951, oko 42.000 zatvorenika, isto koliko i u narednih pola veka u manje-više istom društveno-političkom sistemu. Pre rata tu je boravilo oko 500 robijaša godišnje i to uglavnom nepolitičkih delikvenata. U poratnom periodu bilo ih je prosečno oko 6-7.000. Taj broj je opao kasnije na 1.000 i ispod.
Dok je u vreme Miloševićeve vlasti (iako je tada kriminal cvetao) ulazilo svega oko 500 godišnje. Isto tako, u Zabeli, prema ispovestima disidenata kao što je Dragi Stojadinović, Borislav Pekić, Dragoljub Jovanović i drugih, u prostorijama gde je u Kraljevini Jugoslaviji bilo 10-15 zatvorenika sa statusom privilegovanih (custodia honesta) sada je bilo i do 250 osuđenika.
Stojadinović opisuje da su u Drugoj zgradi u Mitrovici 1949. imali čak sobnog starešinu koji je na podu kredom crtao na golom betonu pravougaonik 2m h 40 cm, što je bio životni prostor osuđenika određen za spavanje.

KLASNI NEPRIJATELj
Prema najnovijim istraživanjima, najmanje 60.000 građana Srbije likvidirano, uglavnom bez suđenja, tokom 1944-1945, čak i više ako računamo streljanja ratnih zarobljenika na Zelengori i u Sloveniji 1945. Po selima Zaječarskog, Smederevskog i Čačanskog orkuga taj broj se kreće između 5 i 20, u nekim dostiže i 40, po varošima i do stotinu, a u većim gradovima više stotina i najvećim - Beogradu, Nišu i više hiljada likvidiranih. Na ovo treba dodati pritisak na porodice političkih i klasnih neprijatelja, onemogućavanje školovanja ili upisa na željeni fakultret, anatemisanost i odbačenost od sredine...). Tu je i konfiskacija celokupne imovine gde su članovi neretko ostajali i bez najličnijih stvari. Izbačeni na ulicu često nisu mogli da ponesu čak ni porodične fotografije. Pritisak se nije vršio samo u zatvoru. Bivši “politički” koji nisu revidirali obično su bili proganjani i po izlasku iz zatvora.
(Nastaviće se)