Progon posle Broza

Piše: Srđan CVETKOVIĆ

POSLE kolebljivih pedesetih, državno-partijska represija slabi šezdesetih godina, što se - ne slučajno - poklapa sa strukturalnim promena u društvu: rast standarda, veća podrška režimu, odmakla industrijalizacija i urbanizacija, podizanje obrazovnog i kulturnog nivoa, zatim, značajno je i približavanje Zapadu (npr. susret Tito-Kenedi, kao i nepregledni redovi za upisivanje u Knjigu žalosti u američkoj ambasadi posle atentata 1963) itd.
Ideološka opozicija najčešće je oštro sankcionisana, dok su partijski oponenti, koji nisu izražavali duboku sistemsku kritiku, osim Đilasa, samo smenjivani, penzionisani ili premeštani na niže funkcije (Nešković, Ranković, Ćosić, Nikezić, Perović, Tripalo, Dapčević-Kučar i drugi) - što je jedna od glavnih razlika titoizma u odnosu na staljinističke metode. Možda se ta nedoslednost najbolje vidi u poređenju slučaja profesora Pravnog fakulteta Mihaila Đurića, koji je optužen i osuđen 1972. na dve godine zatvora i izbacivanje s posla zbog kritike ustavnih promena, sa slučajem Dobrice Ćosića, koji je zbog istih razloga dve-tri godine ranije samo partijski smenjen. Često su samo politički trenutak i propagandne potrebe odlučivali da li će neko biti progonjen.
Devedesetih, faktičkim uspostavljanjem parlamentarizma u Srbiji a, zapravo, sistema sa predominantnom partijom, opozicija se toleriše samo do momenta kada se proceni da ugrožava sistem i vladajuću partiju (npr. gušenje martovskih demonstracija 1991, nepriznavanje lokalnih izbora 1996, ubistva politički harizmatičnih lidera (npr. Stambolić), pokušaji atentata na V. Draškovića,
Višak demokratije (ali samo u odnosu na ostale komunističke režime!) u jugoslovenskom društvu bio je uslovljen zapadnom ekonomskom i političkom podrškom, koju je omogućila taktitka pustiti Tita da pliva nakon njegovog razlaza sa Staljinom. Time je uslovljeno i odustajanje od kolektivizacije i pritiska na seljačka gazdinstva, koje dolazi baš u vreme aranžmana sa Zapadom. Takođe, to treba povezati sa višim standardom, olakšanim putovanjima i emigracijom (gastarbajteri) i drugim socijalnim faktorima, kao i prostom činjenicom: više slobode - viši standard, manje otpora - manje represije.
Neki istraživači, kao što je američki profesor Semjuel Hantington, smatraju da je, otprilike, 2.500 dolara po glavi stanovnika ozbiljan društveni preduslov i granica na kojoj su velike šanse da dođe do suštinske demokratizacije društva. Otprilike, takvi društveni uslovi, koji se tiču standarda, pismenosti, političke svesti i kulture, počeli su se sticati u većem delu Jugoslavije ranih osamdesetih, u nekim sredinama i ranije - tokom sedamdesetih. Izuzetak je možda situacija posle 1968, MASPOK-a, i obračuna sa liberalima sedamdesetih, kada je uzburkana društvena situacija dovela i do pobede konzervativaca u SKJ. Tada dolazi do intenzivnije saradnje sa SSSR, što se osetilo i po pitanju IB emigracije koja beži na Zapad u strahu od hapšenja KGB i SDB, kao i kampanje čvrste ruke, većeg ideološkog nadzora, i obračuna sa “tehnomenadžerijom”, liberalima i nacionalistima.
Politički progon naročito je intenziviran posle Brozove smrti. Potrajao je sve do druge polovine osamdesetih i pada Berlinskog zida. Režim je osamdesetih sve osetljiviji na kritiku domaćih i stranih nevladinih organizacija koja se bave zaštitom ljudskih prava kao i “talasanjem” intelektulane javnosti. Tu je izuzetak jedino Bosna gde su po principu bosanskog lonca gonjeni ideološki neistomišljenici rigidnije i duže negoli u ijednoj drugoj republici SFRJ.
Ipak, usled probuđene javnosti, sve slobodnijih vremena, lišenih totalitarnog društvenog konteksta, ovakvi procesi, po pravilu, više su “mašili” metu. Veliki znak stvarnog “otopljavanja” i većih sloboda bio je i slučaj kada je Mira Adanja-Polak prvi put ispričala posprdan vic na račun Josipa Broza Tita u “Beogradskoj hronici”, negde u jesen 1989. Takođe, na simboličkom nivou, značajno je puštanje iz zatvora krajem osamdesetih poznatih političkih disidenata nakon decenija provedenih na robiji (Dapčević, Perović, Demaći, Šešelj...) i nagoveštavalo je dalju liberalizaciju režima i skretanje sa rigidnog ideološkog kursa.
Devedesetih represija se sve manje sprovodi u ime propadajuće komunističke ideologije, a sve više radi očuvanja gole političke vlasti. Predmet progona i obrade tajne policije postaju opozicioni lideri (Vuk Drašković i drugi) koji prete da poljuljaju vlast Socijalističke partije i Slobodana Miloševića, kao i nezavisni novinari, što zbog pritisaka vladajućeg establišmenta, što zbog pretnji osnaženih kriminalnih krugova isprepletanih sa tajnom službom.
Posle 5. oktobra, ipak, dolazi do značajnog pomaka. Progon političkih neistomišljenika zamire. Osim atentata na Zorana Đinđića nije zabeležen nijedan atak na istaknutu političku ličnost. Srbija dobija sve više ocene kada su u pitanju ljudska prava i slobode.
“Fridom haus”, relevantna institucija za ocenu stepena ljudskih prava i sloboda, u najnovijem izveštaju za 2006, Srbiji je čak dao prednost prema stepenu demokratskog postignuća u odnosu na zemlje u regionu, stavivši je na prvo mesto. Ispred Hrvatske, Bugarske i Rumunije koje su u EU, ili su kandidati. Ipak, u odnosu na Mađarsku i zapadne demokratije Srbija još, naravno, znatno zaostaje.

ATENTAT
NAJDRASTIČNIJI oblici kršenja ljudskih prava u vreme vlasti Miloševića jesu: gušenje martovskih demonstracija tenkovima 1991. godine, izborna krađa i prebijanje demonstranata 1996-1997, dva pokušaja atentata na Vuka Draškovića (1999. i 2000) i ubistvo novinara Slavka Ćuruvije (1999) i Ivana Stambolića (2000). Konačni udarac repom jednog dela obezglavljene tajne policije jeste atentat na premijera Zorana Đinđića, 12. marta 2003. godine.
(Nastaviće se)