Carski dar - Serbka

Piše: Dušan Lopušina
SRBI se u Odesi, piše Ljubivoje Cerović u svojoj studiji, pojavljuju početkom 19. veka. Ukazom carice Katarine II, 1794. godine osnovan je grad Odesa. Grad se naglo razvijao zahvaljujući privilegijama koje je ruska carska kuća davala doseljenicima, među kojima i Srbima. I Trebješani iz Crne Gore su u izbeglištvu 1792. godine odlučili da se isele u Rusiju. Punih dvanaest godina, od 1792. do 1804, trebješki prvaci su, sa serdarom Mališom Lazarevićem Minom na čelu, obilazili ruski carski dvor, pokušavajući da dobiju dozvolu da se isele u Rusiju.
Konačno su 1804. godine dobili dozvolu i posle mesec dana plovidbe morima dospeli u Odesu. Stanovnici Odese, posebno oni iz Srpske kolonije, toplo su primili Trebješane. Gradonačelnik Odese Emanuel Osipovič, Duka od Rišeljea, diveći im se, više puta je u svom domu primao Trebješane, predstavljajući ih mnogim viđenim građanima. Najveću pomoć među članovima Srpske kolonije dobili su od Luke Ljesara, trgovca, poreklom iz Podgorice.
Ruski car Aleksandar I je 1805. godine dodelio Trebješanima zemljište u prostranoj nenaseljenoj ravnici, dan hoda na severu od Odese. Trebješani su podigli naselje kojem je car dao ime Slavjano-Serbskoje. Danas se ovo naselje zove Serbka.
U srpskoj koloniji mnogi su se obogatili, a pojedinci među njima su se afirmisali i kao dobrotvori. Jovan Riznić, rođen 1793. u Trstu, završio je osnovnu školu kod Dositeja Obradovića, a pravo u Padovi i Beču. Dvadesetih godina 19. veka, prešao je u Odesu i za kratko vreme postao najbogatiji trgovac u gradu. U svojoj kući je primao mnoge Srbe, među kojima i one koji su dolazili na školovanje.
PoŠto je 1853. godine ostavio državnu službu, povukao se na imanje Gopčicu kod Kijeva. Umro je 1861. godine. Atanasije Gereski, rođen 1807. u Čereviću, stekao je trgovinom veliki kapital u Odesi. Dimitrije Tirol, srpski kulturni poslenik, ostavio je dragocene zapise o Srbima u Odesi i u ruskom carstvu. Rođen u Čakovu 1793. godine, kao književnik i istoričar, kao cenjeni kulturni poslenik, bio je član srpskih i ruskih učenih društava. Za sebe je govorio da je “srpski spisatelj i član Učenog društva u Odesi”. Tirol se upoznao i tesno sarađivao sa Dimitrijem Maksimovićem Knjaževićem, popečiteljem Odeskog naučnog okruga, osnivačem Odeskog društva istorije i drevnosti. Dimitrije Maksimović Knjažević je rođen 1778. godine u Sankt Peterburgu. Poticao je iz srpske graničarske oficirske porodice iz Like. Njegov otac Maksim se doselio 1773. godine iz Gospića u Sankt Peterburg. Podigao je četiri sina, od kojih je Dimitrije bio najstariji. Studije prava Knjažević je završio na Univerzitetu u Kazanju na Volgi. Imenovan je 1838. za popečitelja Odeskog naučnog okruga.
Platon Simonović, državni savetnik u Odesi, poticao je iz ugledne porodice Trebješana koji su živeli u Srpskom Selu.
Prvi svetski rat, otpočet napadom Austrougarske na Srbiju 1914. godine, predstavljao je veliku prekretnicu u istoriji srpskog naroda. Protivno svojoj volji, Srbi sa teritorije Austrougarske našli su se na Istočnom frontu. Ne želeći da ratuju za interese Habzburške monarhije protiv slovenske i pravoslavne Rusije, mnogi su se Srbi, ali i ostali Sloveni, predavali ruskoj vojsci.
Najveći broj zarobljenika nalazio se na teritoriji Ukrajine. Njihov centar je bio kijevski zarobljenički logor u Darnici. Sem Kijevske, na desetine hiljada zarobljenika Srba i ostalih Slovena nalazilo se i u Odeskoj, Harkovskoj, Jekaterinoslavskoj guberniji. Želju ovih zarobljenika da se bore na strani srpske vojske, ruska vlada je prihvatila.
Centar okupljanja postala je Odesa. Ovde su na organizovanom okupljanju dobrovoljaca najvažniju ulogu imali srpski konzul Marko Cemović i predstavnik srpske vlade Milan Šainović. U Odesi je novembra 1915. godine formiran Srpski dobrovoljački odred, koji je početkom 1916. godine imao blizu 10.000 dobrovoljaca. Komandant je postao pukovnik Stevan Hadžić. Tokom maja 1916. godine srpske dobrovoljce u Odesi posetio je Nikola Pašić, predsednik Vlade Kraljevine Srbije. Odlukom ruske vrhovne komande, Prva srpska dobrovoljačka divizija je uključena u sastav 47. ruskog korpusa i upućena na front u Dobrudžu. U borbama, polovina sastava bila je izbačena iz stroja, a njih preko 2.000 su izgubili život ili su nestali. Oktobra 1916. godine divizija je povučena u pozadinu.
Uprkos velikim gubicima, priliv dobrovoljaca omogućio je formiranje i Druge srpske dobrovoljačke divizije u Odesi, u čijem se sastavu našlo preko 11.000 dobrovoljaca. U jesen 1916. godine formiran je Srpski dobrovoljački korpus, čiji je komandant bio general Mihailo Živković. Uoči Februarske revolucije 1917. godine, u njegovom sastavu nalazilo se oko 40.000 dobrovoljaca. Štab korpusa se nalazio u Odesi, štab Prve divizije u Voznesensku, a Druge divizije u Aleksandrovsku.
Izraz raspoloženja revolucionarnog demokratskog pokreta među dobrovoljcima bilo je formiranje Jugoslovenskog revolucionarnog saveza u Kijevu u leto 1917. godine. Organizacije Saveza su stvarane među jugoslovenskim dobrovoljcima širom Ukrajine. Dobrovoljački korpus su počele da napuštaju pristalice revolucionarnog pokreta. Došlo je do osipanja njegovog sastava. U leto 1917. godine Dobrovoljački korpus je, u odnosu na stanje pre Februarske revolucije, bio prepolovljen.
U vreme Oktobarske revolucije 1917. godine, dobrovoljci su aktivno učestvovali u borbama u jedinicama Crvene armije. Za njihovo organizovano nastupanje bila je odgovorna Jugoslovenska komunistička grupa. Krajem 1917. godine u Ukrajini je otpočelo organizovanje jugoslovenskih odreda Crvene garde. Njihovi organizatori su bili: Danilo Srdić, Maksim Čanak, Borivoje Agatonović, Aleksa Dundić, Nikola Kovačević, Nikola Grulović i drugi. Masovno uključivanje dobrovoljaca u socijalističku revoluciju uslovilo je organizovanje Jugoslovenskog komunističkog puka.


S FRONTA NA FRONT
Krajem leta 1917. godine, Prva srpska dobrovoljačka divizija je ponovo upućena na front u Dobrudžu, ali je zbog nezadovoljstva vojske ubrzo povučena. Druga, sa delom Prve divizije, preko Arhangelska upućena je na Solunski front, gde je stigla decembra 1917. godine. Deo dobrovoljaca ostao je u Rusiji, gde ih je zateklo izbijanje Oktobarske revolucije. Oni su preko Sibira upućeni u Dajren na Daleki istok, odakle su britanskim brodovima prebačeni na Solunski front, gde su stigli februara 1918. godine. Na taj način, na ovom frontu se našlo oko 12.500 jugoslovenskih dobrovoljaca iz Rusije. Oni su u sastavu savezničkih jedinica učestvovali u proboju Solunskog fronta i oslobađanju otadžbine 1918. godine.
(Nastaviće se)