Seoba Srba - nazad!

Piše: Dušan Lopušina
U ZAKARPATJU, u srednjem veku, srpski despoti imali su prostrane posede. Posle osam vekova, Srbi se ponovo pominju u Bojkiji. Bilo je to u vreme kada je srpski despot Stefan Lazarević od ugarskog kralja Žigmonda dobio posede u Bojkiji, čije se sedište nalazilo u Mukačevu, na zapadu današnje Ukrajine.
Težak ekonomski, društveni i verski položaj Srba u Austriji izazvao je 1751-1763. godine seobu Srba i u Ukrajinu. To je drugi veliki talas iseljavanja Srba. Dakle, posle raspuštanja Pomoriške krajine, Srbi iz Ugarske, nepotrebni Habzburškom carstvu, selili su se u Ukrajinu “u masama”, koje neki pisci nazivaju “izbeglim izbeglicama”, jer “šta su bili u Ugarskoj nego begunci od turske sablje, i šta će biti u novoj naseobini... nego begunci od austrijske ’pravde’”.
Život Srba u Ukrajini, u drugoj polovini DžVIII veka je ovako opisan:
“Život u našoj naseobini prve godine bio je kao, na primer, život nesrećnih brodolomaca koje su morski talasi izbacili na pusto ostrvo, pa se tamo hranili zeljem, korenjem, ribama, pticama i zverkama koje ulove. Tako smo pali i mi na tu golu stepu, na zemljište na kome od stvorenja sveta niko nije živeo i gde se ni za kakav novac ništa nije moglo nabaviti.” Zato nije ni čudo što su Srbi na tim prostorima brzo asimilirani.
TAKO se 1724. godine na području Ukrajine doselilo oko hiljadu Srba. Formirana je Srpska komanda, koja je 1727. godine preformirana u Srpski husarski puk. Posle povratka iz rata protiv Persije, puk je razmešten između tvrđava Tora i Linije, a srpskim vojnicima obezbeđena je zemlja za obradu. Graničari su preko Tokija stigli u Kijev 10. oktobra 1751. godine.
Srpski doseljenici nisu podizali sopstvene škole, ali su dizali crkve. Bilo ih je tridesetak, a nalazile su se pod jurisdikcijom Kijevske mitropolije Ruske pravoslavne crkve. Kasnije su bile priključene Perejenoslavenoboripoljskoj eparhiji.
Tokom 18. i 19. veka, nekoliko desetina Srba učilo je na Duhovnoj akademiji u Kijevu, koja je nastala 1819. godine. Najveći broj srpskih slušalaca Kijevske akademije, kako tvrdi Ljubivoje Cerović, zabeležen je u periodu od 1722. do 1762. godine, kada je ovde studiralo 28 Srba iz raznih krajeva. U manjem broju, studenata Srba je bilo sve do Prvog svetskog rata. Najčešće su bili stipendisti koje je školovala Srpska pravoslavna crkva.
Najpoznatiji među njima je bio Jovan Rajić, teolog i istoričar, jedan od najobrazovanijih Srba u 18. veku, koji su se školovali na Kijevskoj akademiji od 1735. godine. Izučavao je autentično istoriju pravoslavne crkve, neophodnu Srbima severno od Save i Dunava. U vreme dolaska Jovana Rajića, Kijev je uživao glas drugog Jerusalima. Za vreme njegovih studija, na Akademiji su učila još dva Srbina: monasi Josif i Isaija, koje je 1754. godine general Jovan Horvat angažovao kao učitelje i sveštenike u Novoj Serbiji. Rajić se posle trinaest godina srednjoškolskog i visokoškolskog obrazovanja vratio u Karlovce.
Makarije Petrović, rođen 1734. u Temišvaru, predstavljao je značajno ime u pravoslavnoj teologiji. Živojin Žujović, rođen 1834. bio je prvi propagator socijalističke misli u Srbiji, drugom polovinom 19. veka. Svetolik Ranković, rođen u Moštanici 1863. bio je profesor Bogoslovije u Beogradu. Njegov realizam u književnosti težio je istini o životu i čoveku, sa akcentom na psihološkim istraživanjima. Među delima najpoznatiji mu je roman “Gorski car”.
I u osnivanju i u prvim godinama rada Harkovskog univerziteta, početkom 19. veka, Srbi su imali zapaženu ulogu, posebno kao nastavnici.
Anastasije Stojković je bio najpoznatiji među Srbima na Harkovskom univerzitetu. Rođen 1773. godine u Rumi, završio je studije fizike u Getingenu, stekavši doktorat iz filozofije. Napisao je kapitalno trotomo delo “Fizika”, za koje je dobio visoku ocenu i na predlog ruskog cara primljen je za profesora na Univerzitet u Harkovu. Već 1805. godine postao je dekan Odseka fizičo-matematičkih nauka, a 1807. godine i rektor Harkovskog univerziteta. Teodor Filipović, rođen je 1778. u Rumi, bio je takođe profesor Univerziteta u Harkovu. Predavao je rimsko pravo.
Posle propasti srpskog ustanka 1813. godine, mnogi viđeniji ustanici napustili su Srbiju. Vožd Karađorđe je, sa delom vođstva ustanka, izbegao u manastir Fenek.
Vožd Karađorđe Petrović je sa porodicom i u pratnji oko dve stotine izbeglih srpskih ustaničkih porodica napustio Austriju i početkom 1815. godine došao u Sankt Peterburg. Na prijem kod ruskog cara Aleksandra I Romanova čekao je punih devet meseci. Kada ga je primio, ruski car ga je proizveo u čin general-majora, odlikovao Ordenom Aleksandra Nevskog i dodelio mu penziju. Međutim, nije mu dozvolio da se vrati u Srbiju, što je Karađorđe očekivao. Uputio ga je u Hotin, na reci Dnjestru, u današnjoj Ukrajini.
Ruski dvor je bio uveren da će na taj način uspeti da sa Karađorđem naseli brojne izbegle srpske ustanike sa porodicama u oblast Transdnjestrovlja, gde bi bila organizovana Vojna granica prema Turskoj, kao što je učinjeno pre šest decenija na područjima Dnjepra i Dona, odnosno u Novoj Serbiji i Slavjano-Serbiji.
Ukrajinski grad Hotin u istoriji je poznat po mnogim bitkama, koje su hrišćanske vojske vodile protiv Turaka. Ovde se pobedom nad Turcima proslavio Srpski husarski puk, kojim je komandovao Petar Tekelija. U Ruskom carstvu grad je ostao do 1918. godine, da bi do 1940. bio u Rumuniji. Od 1940, kao deo Besarabije, priključen je SSSR-u, u sastavu Ukrajine. Hotin se danas nalazi u Ukrajini.


PLANOVI USTANIKA
U HOTINU, daleko od zavičaja, Karađorđe i njegovi saradnici provodili su dane, želeći da se vrate u Srbiju i ponovo podignu ustanak protiv Turaka. U ovom gradu, jednom od centara panhelenističkog pokreta, stupaju u kontakte sa pripadnicima Heterije, koji su se pripremali za dizanje opštenarodnog ustanka na Balkanskom poluostrvu, koji bi tamošnje narode oslobodio od vekovnog turskog ropstva.
Ostajući pri stavu da je Karađorđe Petrović najpogodnija ličnost da pokrene srpski narod na ustanak, vođstvo Heterije organizovalo je njegov povratak u Srbiju. Tako je 1817. godine iz Hotina Karađorđe prešao u Jaši, glavni grad Moldavije. Na tlo rodne grude Karađorđe je stupio 1817. godine, četiri godine posle propasti ustanka.
Posle Karađorđa u Hotinu je ostala njegova supruga Jelena sa decom. Pošto je odbila da se sa Srbima preseli u Novomirgorod u nekadašnjoj Novoj Serbiji, izgubila je Karađorđevu penziju. Na dozvolu da se vrati u Srbiju čekala je sve do 1831. godine.
(Nastaviće se)