Igre oko Balkana

KRAJEM rata Tito je, poput svog prethodnika kralja Aleksandra, gajio ambicije koje su bile veće od granica države na čijem čelu se nalazio. Na zapadu, njegove armije su prodrle u Austriju i Italiju, dok je na istoku i jugu - u Bugarskoj, Grčkoj i Albaniji - imao istomišljenike prema čijim je zemljama gajio teritorijalne namere. One će ga u prvom posleratnim godinama dovesti u sukob najpre sa Zapadom povodom Trsta, a kasnije i sa Staljinom zbog namere da sa bugarskim, albanskim i grčkim komunistima stvori balkansku komunističku federaciju.
Tokom rata, i Staljin i Tito su imali svoje razloge za to: Staljin je verovao da će tako učvrstiti svoje južno krilo u Evropi i staviti pod kontrolu samouverene Jugoslovene, dok je Tito verovao da bi time ne samo rešio teritorijalne sporove (Makedonija i Kosovo), nego i čitav Balkan stavio pod svoju kontrolu. I dok je prvi razmišljao o balkanskoj federaciji čiji bi centar bila Bugarska pod kontrolom SSSR, drugi je u centru video sebe, i to je sukob učinilo neizbežnim. Za razliku od Tita, Staljin je u prvim posleratnim godinama morao da vodi računa i o sporazumu sa Čerčilom kome je oktobra 1944. godine prepustio Grčku.
“Velika trojka” je mislila da je poraz Sila osovine ostavio politički vakuum koji su i SSSR i Zapad želeli da ispune. Sporazumima iz Moskve i Jalte, Velika Britanija je zadržala Grčku radi kontrole Sredozemlja, dok je Sovjetskom Savezu prepustila osetljiva područja oko njegovih jugozapadnih granica. Tito i njegov prijatelj iz Kominterne, bugarski komunista Georgi Dimitrov, federacijom Bugarske, Jugoslavije, Albanije i severne Grčke hteli su da spreče dominaciju velikih sila i sporove oko Makedonije i Kosova. Enver Hodža je želeo Kosovo. Zbog njega je bio spreman i da Albanija postane sedma jugoslovenska republika. Markos Vafijades i grčki partizani su najpre želeli da uzmu vlast u Atini, a potom samo da je zadrže u severnoj Grčkoj uz pomoć Bugarske, Jugoslavije i Albanije. Neki američki vojnici i danas veruju da bi “mnoge od današnjih nerešivih dilema u regionu bile smirene, ako ne i potpuno rešene”, da su Tito i Dimitrov uspeli u svojoj nameri. Staljin i Čerčil su, međutim, u to vreme imali druge planove.
Ideja o balkanskoj federaciji je stara barem dva veka (o njoj su sanjali veliki balkanski umovi, od Rigasa Fereosa i kneza Mihajla do Aleksandra Stambolinskog, Nikolae Tituleskua i drugih), posle 1919. je bila prihvaćena i u Kominterni, dok su o njoj tokom rata razmišljale britanska i jugoslovenska vlada u egzilu kao o “moćnoj garanciji protiv moguće boljševičke pretnje sa severoistoka” (SSSR i zapadni saveznici su tu ideju odbacili već 1943. u Moskvi). Krajem rata ova ideja je postala popularna među komunistima na Balkanu. Pod uticajem S. Vukmanovića predstavnici jugoslovenske, grčke i albanske komunističke partije su jula 1943. godine potpisali sporazum o saradnji, dok je na sastanku u Grčkoj mesec dana kasnije postignut dogovor o “štabu oslobodilačkog pokreta Balkana kao vojnog začetka buduće federacije”. U oktobru iste godine, M. Đilas se izjasnio u prilog “federalne unije južnoslovenskih naroda od Trsta do Crnog mora”.
Ove ideje su ohrabrene kapitulacijom Italije, a albanski partizani su krajem januara 1944. poručili Albancima da “podrže stvaranje jake i velike balkanske države ravnopravnih naroda, koja bi bila važan činilac u Evropi”. Jabuka razdora između Albanaca i Jugoslovena bilo je Kosovo. Na sastanku pokreta otpora s teritorije Kosova i Metohije, Sandžaka i Crne Gore 31. decembra 1943. godine u albanskom selu Bujanu postignuta je, međutim, saglasnost o ujedinjenju sa Albanijom posle rata, što je Enver Hodža podržao a Milovan Đilas odbacio.
Septembra 1944. godine Crvena armija je ušle u Bugarsku a na vlast su došli komunisti sa Georgi Dimitrovim na čelu, koji je od Tita zatražio da prihvati učešće “nove” bugarske armije u završnim borbama u Jugoslaviji. Već u novembru iste godine Jugosloveni su bugarskim kolegama uputili predlog o balkanskoj federaciji, koji će narednih meseci biti predmet intenzivnih pregovora. Bugare je zbunio Titov projekt “unitarne federalne države” u kojoj bi Pirinska Makedonija u Bugarskoj bila pripojena jugoslovenskoj Makedoniji, dok bi ostatak Bugarske postao sedma republika Jugoslavije (6+1). Bugari nisu dali Pirinsku Makedoniju i odgovorili su da bi projekt bio prihvatljiv samo ako bi Bugarska i Jugoslavija stvorile ravnopravnu državu (1+1).
Staljin je prilikom susreta sa Kardeljem i Šubašićem u Moskvi, 22. novembra, prihvatio jugoslovenski predlog i preporučio oprez zbog britanskih i američkih reakcija, ali se već decembra okrenuo bugarskom predlogu. Godinu dana kasnije, britanski ministar spoljnih poslova Entoni Idn će odbaciti svaku mogućnost unije Jugoslavije i Bugarske. Britanija nije nameravala komunistima da prepusti strateški važnu albansku obalu, zbog čega nije blagonaklono gledala ni na ideju o ulasku Albanije u Titovu federaciju. Staljin se povukao pred britanskim otporom i prilikom potpisivanja sovjetsko-jugoslovenskog ugovora o prijateljstvu, saradnji i uzajamnoj pomoći 11. aprila 1945. godine ove ideje stavio “na led”.
U to vreme, stvari u Grčkoj su se komplikovale pošto se ni grčki komunisti (KKE) nisu mnogo obazirali na Moskvu koja je tokom borbi dva pokreta otpora oko Atine, ostala pasivna. “Titova megalomanija” (B. Petranović) je, međutim, učinila da jugoslovenski komunisti nastave da insistiraju na svom konceptu rešenja “makedonskog pitanja”, što je Staljina još više udaljilo od ove ideje. Jugoslovenski i bugarski komunisti, međutim, nisu još rekli poslednju reč i u periodu 1945-19447. godine nastavili su da rade na ovom projektu. Na sastanku sa bugarskom delegacijom na Bledu jula-avgusta 1947. godine sklopljena su četiri ugovora o saradnji, koji su dali znak za uzbunu u zapadnim prestonicama, dok je Staljin na sastanku sa Hodžom “izrazio nezadovoljstvo” zbog jugoslovenske dominantne uloge u Albaniji, a na sastanku sa G. Dimitrovom upozorio na “negativne signale” Zapada zbog jugoslovensko-bugarske saradnje.
U depešama Titu i Dimitrovu Staljin je osudio ovu ideju i pozvao jugoslovensku i bugarsku delegaciju početkom februara u Moskvu da bi ih upozorio da njihove “bratske veze” komplikuju odnose sa Zapadom i da su preduzete bez prethodne saglasnosti sa Moskvom. Bugari su se priklonili Moskvi a Jugosloveni su ustuknuli strahujući da bi Bugarska mogla postati “ruski faktor” u federaciji. Zapad je u to vreme već bio odmakao u naporima da veže Grčku i Tursku.
Ideja balkanske federacije ponovo je bila mrtva.
(Nastaviće se)