Sitan ali vitalan

UDRUŽENI izdavači Matica srpska, “Mladost” iz Zagreba, “Prosveta” i sarajevska “Svjetlost” najavljuju krajem 1965. izdavanje sabranih dela Crnjanskog, u deset tomova, ćirilicom i latinicom, a priređivači su Stevan Raičković i Roksanda Njeguš.
Početkom 1966. godine u javnosti je zapažena polemika oko povratka Crnjanskog kući. Zagrebački časopis “Razlog” objavljuje tekst Milana Mirića, Srbina iz Hrvatske, “O tempora, o mores”, čiju okosnicu čine teze Marka Ristića objavljene u eseju “Tri mrtva pesnika”. Za drugu knjigu “Seoba”, Mirić kaže da je nije čitao, a da je “Lament” prigodna pesma. Između ostalog, on dalje piše:
“Ako netko danas namjerno prešućuje političku i novinarsku aktivnost Miloša Crnjanskog, i to čini u ime njegovih najboljih djela, onda on nije shvatio ta djela, zapravo radi protiv tih djela, i protiv pjesnika Miloša Crnjanskog.”
Odgovorio mu je veoma oštro Pavle Zorić u “Književnim novinama”, člankom “Neznanje udruženo s mržnjom”. U polemiku se uključio i Vasilije Kalezić, koji u “Gledištima” piše “O Crnjanskom danas”, ističući da delu ovog pisca “neće mnogo doprineti nekritički hvalospevi ili zanemarivanje ili naopako tumačenje podataka iz pesnikove biografije...”
Istovremeno, Kalezić zaključuje da Crnjanski “i dalje stvara i time nikoga ne sprečava da o njemu, čoveku i pesniku, kritički i istinito piše.”
U narodnom pozorištu, 7. aprila 1966. godine, održana je premijera drame Crnjanskog “Tesla”, biografske priče o velikom naučniku Nikoli Tesli. Muharem Pervić, kritičar “Politike”, kaže da “pojam dobrog pozorišta, kako ga shvata Crnjanski, podrazumeva i dobro posećeno pozorište”.
Očigledno se autor “Nikole Tesle”, po Perviću, trudio da svoju dramu dovede u sklad sa ovakvim shvatanjima, ali, nažalost, ova plemenita težnja za komunikativnim teatrom, za jasnoćom i pristupačnošću nije uvek uspevala “da prebrodi banalnost i dosegne eleganciju i šarm jednostavnih, ali ne uprošćenih dramskih tvorevina”.
Sam Crnjanski je nezadovoljan i zahteva da se predstava skine sa repertoara. Uprava pozorišta udovoljava tom zahtevu i 22. maja izvedena je poslednji, sedmi put.
Krajem jula i početkom avgusta Crnjanski boravi u Puli, gde gleda filmove na filmskom festivalu domaćeg filma. Kaže novinarima da bi želeo da napiše roman o povratku.
- Nadam se da ću stići da napišem roman “Povratak”, roman o nemogućnosti povratka u prošlost, najstrašnijem fenomenu jave i sna kod čoveka...
Odlazi, potom, u Sarajevo. Odseda u hotelu “Evropa”, traži istu sobu u kojoj je pre nepune tri decenije boravio.
Javlja se Meši Selimoviću, koji je presrećan da mu bude domaćin. Odvešće ga u ekskluzivno izletište najvišeg političkog vrha Bosne i Hercegovine - Stojčevac, kraj Ilidže, u kojem je do pre neki dan boravio Ivo Andrić, na putu za Herceg Novi. Tamo sreću Rodoljuba Čolakovića, jednog od najviših saveznih funkcionera, koji u svoj dnevnik zapisuje:
DoŠao Meša Selimović sa Crnjanskim - omalen, sitan, ali još vitalan i duhovno svež. Kaže da me je video u Londonu na jednom predavanju (1958).
Ostali smo dugo u razgovoru. Pričao je o emigrantskom životu uopšte, a onda o našoj emigraciji...”
Izdavačka kuće “Nolit” objavljuje roman, hroniku, memoare, kako sve nazivaju novi rukopis Crnjanskog “Kod Hiperborejaca”, u dve knjige. Hiperboreja je, kaže legenda, “prijatno i plodno ostrvo, severno od Škotske...” to je zemlja u kojoj “ljudi ne znaju za tugu”. To je svojevrsna oporuka, “konačni kredo i saldo duhovne avanture Miloša Crnjanskog”. Na početku knjige, pisac kaže:
“Sva lica pomenuta u ovoj knjizi žive, ili su živela u stvarnosti. U ovoj knjizi, međutim, sva njihova imena, karakteri, literarne su kreacije koje nemaju veze ni sa jednim licem u stvarnosti, nego predstavljaju irealne fikcije prema piščevoj potrebi za priču o prošlosti.”
Marko Ristić izjavljuje u zagrebačkom “Vjesniku”:
“A ono što sam o Crnjanskom u tom eseju (’Tri mrtva pesnika’) rekao, ni posle objavljivanja i najavljivanja čitavog niza novih dela Crnjanskog, ni posle svih intervjua s njim, ni posle njegovog povratka u zemlju, nisam smatrao za potrebno da podvrgnem ma kakvoj reviziji.”
Crnjanski čita u originalu Ilju Erenburga, Tvardovskog, Jevtušenka, zatim na engleskom, nemačkom, francuskom, španskom, italijanskom... Izlaze sabrana dela u deset knjiga. On je pisac u žiži interesovanja javnosti - o njemu se piše, on daje intervjue, njegovo delo se tumači. Čak i Marko Ristić, koji ga ne podnosi, ni kao čoveka, ni kao pisca, mora svom preštampanom eseju “Tri mrtva pesnika” da doda napomenu, u kojoj će, između ostalog, reći:
“Moram da priznam da je ovo moje tvrđenje o njegovoj konačnoj književnoj sterilnosti, Crnjanski demantovao objavljivanjem, godine 1962, onih osam stotina i pedeset strana koje sačinjavaju drugu knjigu ’Seoba’. Ne odričem se time zaključaka koji proizlaze iz mojih davnih pretpostavki o moralnom i socijalnom smislu poezije.”
A povodom knjige “Kod Hiperborejaca”, “Politika” u januaru 1967. iz pera Zorana Gluščevića piše:
“Memoari Miloša Crnjanskog predstavljaju bogat i raznolik književni pano... Sva poglavlja nisu ujednačena niti stegnuta preko potrebnom discipinom. Ali na većini stranica prisutna je ona volja za merom koja krasi velika dela. Tu smo dobili najblistavije trenutke njegove pesničko-esejističke imaginacije...”
U proleće 1967. boravi u Kragujevcu - razgovara sa kulturnim radnicima, posećuju ustanove kulture i Spomen-park u Šumaricama, groblje streljanih đaka i profesora.
Obe knjige “Seoba” izlaze u Budimpešti, u prevodu na mađarski jezik Zoltana Čuke, njegovog prijatelja i poznanika iz predratnih vremena.

(Nastaviće se)