Direktive za obračun

PORUKE Titovih govora, povodom studentskih demonstracija, upućene su na više adresa, s različitim svrhama. One se, pre svega, tiču same "političke elite" i služe kao opomena onima koji predstavljaju ključne poluge transmisionog mehanizma između vrha i osnove vlasti, i između države i društva. Zatim, one su upućene i onima koji se nalaze na nešto nižim stupnjevima političke hijerarhije, opet kao opomena, zbog nedovoljne preduzimljivosti u sprovođenju direktiva. One, dalje, pozivaju na "budnost" i ostale političke činioce, kako prema višim, tako i prema nižim stupnjevima hijerarhije, a svih zajedno prema "neprijatelju" izvan tih krugova. Najzad, one bi trebalo da zastraše i sve one protiv kojih su, posredno ili neposredno, uperene.
Mada su poručilac i primalac poruka u ovakvom načinu saobraćanja uglavnom prepoznatljivi, njihov sadržaj nije dovoljno precizno određen da bi mogao poslužiti kao racionalna osnova političkog poretka, pa i političkog autoriteta. Posve opšta naznaka opasnosti od "neprijatelja", baš zbog svoje uopštenosti, umesto učvršćenja poretka i stabilizacije društva na datim osnovama, izaziva suprotan učinak. Podjednako su nesigurni svi učesnici "u igri", a ni posmatrači nemaju valjane razloge da budu spokojni. I sami pripadnici "političke elite" podvrgnuti su povremenim "čistkama", koje trenutno imaju nešto blaže oblike od ranijih (najčešći oblik prevođenja iz javnog u privatni život su iznuđene ostavke). Tako je, na primer, posle osude "nacionalističke euforije" u Hrvatskoj, sa političkih funkcija nestalo 411, a posle osude "liberalizma" u Srbiji, 1.319 funkcionera.
Pored ostavki M. Tripala, člana IB CK SKJ, S. Dabčević-Kučar, predsednice CK SKH, i P. Pirkera, sekretara IK CK SKH, kao i drugih visokih partijskih i državnih funkcionera, od decembra 1971. do aprila 1972, podnelo je ostavke 280, a smenjen je 131 funkcioner. U istom vremenskom razdoblju raspuštene su 23 organizacije SK i isključeno je iz SK 715 članova.
UZ ostavke predsednika i sekretara CK SKS, M. Nikezića i L. Perović, kao i nekolicine članova sekretarijata istog CK, zatim M. Čanadanovića i M. Radojčina, predsednika i sekretara PK SKV, B. Pavlovića, sekretara GK SK Beograda, te glavnih urednika NIN-a, F. Barbijerija, i Politike, A. Nenadovića, sledile su masovne personalne promene. U toku prve polovine 1973. zamenjeno je 1.319 funkcionera, a "nisu bili retki primeri gde je izvršena smena čitavih rukovodećih garnitura u opštinama i radnim organizacijama". U tom periodu "ostavke na razne funkcije podnelo je 519 lica, sa raznih funkcija smenjeno je 578 ljudi, dok su 222 osobe opozvane sa svojih izbornih funkcija" (NIN, 21. 10. 1973)...
Ali, smene su premašile okvir hrvatsko-srpske simetrije, što još više ukazuje na dalekosežniji značaj personalne obnove "političke elite". Stare "garniture" ispraćene su iz javnog života kratkotrajnom kampanjom, iza koje su ostale samo opšte oznake "deformacija". Takvim promenama osnažena je moć vrha političke piramide, dok je "politička elita" izgubila znatan deo svog autonomnog autoriteta.
U ravni politike kao vladanja posle studentskih nemira, primetna je jedna značajna promena. Ona se tiče samih načela tekuće politike. Naime, za vreme osuda različitih "euforija", kako se tada uobičajilo govoriti, na udaru se našla i - "euforija demokratizacije". Reč je, u stvari, o demokratizaciji političkog poretka kojom se nastojalo, kroz razgraničenje sa staljinizmom, naći osoben, demokratski put socijalističkog preobražaja jugoslovenskog društva. U tom smislu, karakteristično je da je pozivanje na Program SKJ, u službenim krugovima, sve manje konkretno i sve ređe, tako da bi se moglo reći da on zadobija puko simboličko značenje.
U "ritualnom opštenju" preovlađuje pozivanje na govore predsednika i zaključke ove ili one sednice partijskog rukovodstva, opet, bez bližeg određenja njihovog sadržaja, kao na polazna načela tekuće politike. Takvo pozivanje više predstavlja pokriće za ličnu lojalnost i služi prvenstveno kao znak prepoznavanja u užim krugovima profesionalnih političara, službeno priznatih ideologa i njihovih sledbenika. Zaokret o kojem je ovde reč dolazi do još snažnijeg izraza kroz obnavljanje staljinističkog folklora - žigosanje "frakcija", potere za "trockistima", sumnjičenje nepoćudnih za "petu kolonu", povici na "truli liberalizam", egzorcizam "neprijatelja", prinuđivanje na javno ponižavanje ("samokritika"), obnova političkih procesa. Sve to, na sažet način, ispoljeno je u "metafizici partije". Već na osnovu ovih simptoma, koji će dalje biti bliže razmotreni, mogućno je govoriti o izvesnim vidovima restauracije staljinizma.
U tom pogledu naročito se istakao B. Pribićević, profesor univerziteta i sekretar Univerzitetskog komiteta SK BU, koji je, pored ostalog, tvrdio kako je, preko "trockista", "'tzv. ekstremna levica' direktno povezana sa neprijateljskim snagama u inostranstvu". Takvu tvrdnju on je "ilustrovao primerom dvojice uhapšenih studenata za koje je procenio da su vezani za trockističku internacionalu". Ovo je on izjavio samo jedan dan nakon hapšenja dvojice studenata (da bi bila formirana grupa kojoj će se kasnije suditi ubrzo je uhapšena još jedna studentkinja), a nekoliko meseci pre podizanja optužnice i početka suđenja "trockističkoj grupi" (M. Nikolić, P. Imširović i J. Kljajić), čime je, između ostalog, mogla biti prejudicirana odluka suda.
Ubrzo će biti osuđen još jedan "trockista" - D. Udovički. U ovoj kampanji sudelovala je i štampa, na čiju usmerenost rečito upućuje članak A. Đukanovića "Levi revolucionari u desnom ćorsokaku" (Svet, 14. januar 1972).
O stvarnim razmerama ovoga procesa, o njegovim izvorima i dometima, nije mogućno pouzdano suditi samo na osnovu onoga što se zbiva u ravni vladanja. Ako se staljinizam posmatra kao istorijska pojava, dakle sa njegove prolazne strane, onda bi u središtu pažnje trebalo da budu domašaji ideje i pokreta demokratskog socijalizma u teorijskom i praktičkom prevladavanju staljinizma. U tom smislu, posebno su značajni otpori "novom kursu", ne samo oni neposredni, kao i stvarna utemeljenost principijelne alternative staljinizmu.
Prema oceni S. Zečevića, republičkog sekretara za unutrašnje poslove SR Srbije, iznetoj u ekspozeu Skupštini SR Srbije o aktivnosti Službe bezbednosti u suzbijanju neprijateljskog delovanja, "moderna levica predstavlja specifičan vid organizovanja stranih agentura" i spada u "petu kolonu".
O otporima unutar političke sfere teško je osnovano govoriti, mada nekih naznaka ima i u dostupnim izvorima, sve dotle dok svi relevantni izvori ne budu obelodanjeni.
Inače, pojedina studentska rukovodstva reagovala su na pokušaje osude kritičke misli i studentske levice kao - "kontrarevolucije". Tako je, na primer, Univerzitetski odbor SS Beograda, između ostalog, zaključio:
"Ne prihvatamo ocene juna 1968. godine kao nacionalističkog i kontrarevolucionarnog perioda u razvoju Saveza studenata Beograda. Jedina ocena juna 1968. koju prihvatamo nalazi se u govoru druga Tita od 9. juna 1968. godine, Smernicama SKJ i Konferenciji Saveza komunista Beogradskog univerziteta od jula 1968. godine". Saopštenje Fakultetskog odbora SS Filozofskog fakulteta u Ljubljani je daleko određenije: "Ne možemo se složiti sa izrazito negativnim ocenama studentskog pokreta u Beogradu 1968. ('kontrarevolucionarne težnje') i sa pozivom na obračun s 'pokretačima i vođama poznatih studentskih nemira' u Beogradu".
Sukobi unutar sfere vlasti (borba za vlast), ako se "pučevi" uopšte mogu nazvati sukobom, samo su jedan od, i to ne najvažniji, tokova društvenih sukoba 1968-1972. godine. Uostalom, kako ćemo dalje videti, glavna suprotnost koja je u njima izražena sastoji se u oprečnim načelima ustrojstva društva, dok će suprotnost između staljinističkog i nacionalističkog zastupanja političkog monopola biti pritajena zarad zajedničke borbe protiv studentskog pokreta i oživljavanja radničkog pokreta. Na istoj strani naći će se i "liberali", ali je njihov udeo u borbi protiv levice uglavnom zanemaren, zbog, kako je već rečeno, neprimerne oštrine.

SUD I PARTIJA
U TOKU kampanje prebacivano je, na primer, M. Nikeziću što smatra "da Savez komunista ne može pristati na to da se njegova uloga reducira, u tom smislu da on zameni sudove, tužilaštva, inspekcije".
Karakteristična je i zamerka upućena M. Tepavcu: "U vezi sa poznatim 'studentskim događajima' (1968) zastupao je pogrešne političke ocene sa liberalističkih pozicija (sve su to 'socijalističke struje'), što je negativno uticalo na idejno-političku akciju Saveza komunista i omogućavalo politički oportunizam i demagogiju"; u greh mu je upisano i to što je odbio "samokritiku", rekavši da ne pristaje na "izmišljene krivice i javna ponižavanja"...

Feljton je napravljen prema knjizi Nebojše Popova “Društveni sukobi izazov sociologiji - beogradski jun 1968”, koja je prvi put objavljena 1983, ali je odmah bila zabranjena. U ovoj knjizi, koja je rezultat desetogodišnjeg rada, autor daje genezu studentskog bunta u Titovoj Jugoslaviji, detaljno
opisujući zbivanja na Beogradskom univerzitetu. Koristeći veliki broj dokumenata, Popov daje odgovore na pitanja kako je nastao studentski pokret, šta je u sebi nosio, za šta se zalagao i kako se završio.
Knjigu je ovih dana, štampao “Službeni glasnik” i može se naručiti na tel. 011/36 444 52 ili na e-mail: kontakt@slglasnik.com.(Nastaviće se)