Gospoda sela Dalj

DREVNA srpska poslovica kaže - iz ništa ne bude ništa. To valjda znači da iz nečega bude nešto. A iz čega nastaju veliki ljudi? Da li bi se smelo pretpostaviti da nastaju iz odgovarajuće porodice?
Jedinstvena srpska građanska porodica Milutina Milankovića, koja već tri veka ima univerzitetski obrazovane potomke, davala bi za pravo tvrdnji da je veliki naučnik zaista potekao iz velike porodice. Jednostavnije još kazano - iz svojevrsne dinastije učenih.
Ali šta danas zna neka porodica o sebi? Malobrojne su one u srpskom narodu čija bi genealogija sezala dalje od porodičnog pamćenja. Ni značaj srpskih građanskih porodica nije kod nas dovoljno zapažen niti proučen. Zato bi se moglo postaviti pitanje koliko su srpskoj kulturi, nauci i umetnosti doprinele upravo te srpske građanske porodice.
A nije teško prisetiti se da su u tim našim građanskim porodicama izrastale ličnosti od integriteta. Onakve ličnosti koje su umele da se postave u svome vremenu i da traže i nalaze odgovore na najsuštastvenija pitanja. Iz takve je porodice, na primer, poticala i beogradska gospođica Anđa Petrović, sestra pesnika Rastka i slikarke Nadežde. Ona se obratila nikom drugom nego Lavu Tolstoju. Da, obratila da baš od njega dozna šta misli o aneksiji Bosne i Hercegovine od strane Austrije. Pa i da ga zamoli kako bi podigao svoj glas u zaštitu njenog, srpskog naroda.
Druga gospođica bila je Vuka Velimirović iz Pirota. Poreklom iz svešteničke i takođe srpske građanske porodice. Bila je vajar, pisac i intelektualac. Kosmopolita i žitelj Pariza i Rima, gde je ostavila i svoje mnogobrojne skulpture. Prijateljevala je sa elitom evropske umetnosti, ali i sa Kemalom Ataturkom, potonjim državnikom koji se smatra ocem moderne Turske, pa i sa Indusom Rabindrantom Tagorom, pesnikom i nobelovcem. I jedan i drugi su, poštujući Vukin intelekt i umetnost, poštovali još više i njen srpski narod.
Srpska građanska porodica bila je i ona, sa beogradske Palilule, Jove Ilića i četvorice njegovih sinova - Vojislava, Milutina, Dragutina i Žarka, koji su onoliko zadužili srpsku književnost. I u Gornjem Milanovcu, a zatim i u Beogradu živeli su i stvarali u takođe građanskoj porodici Nastasijevići - Momčilo, Živorad, Svetomir i Slavomir, koji su u prvoj polovini dvadesetog veka dali svojevrsno obeležje srpskoj književnosti, slikarstvu i muzici.
Poreklom je bio iz svešteničke i srpske građanske porodice i Nikola Tesla, građanin Amerike i jedno od najvećih srpskih imena u svetu nauke. Manje je poznato da su zahvaljujući njegovom staranju njegovi sestrići, sveštenička deca, bili svi do jednog univerzitetski obrazovani, pa i više od toga. Sestrić Petronije je kao prvi doktor prava i bogoslovije smatran najučenijim licem srpske crkve. Drugi sestrić, Nikola Trbojević, u Americi prozvan Nik Terbo, dragocenim pronalascima je silno zadužio američku automobilsku industriju. Sestrić Sava Kosanović je između dva svetska rata jedno od najuglednijih imena jugoslovenske diplomatije. Pridoda li se njihovim i ime vladike dabro-bosanskog Petra, Teslinog ujaka, onda je slika o toj srpskoj građanskoj porodici još upečatljivija.
Zar i ovi primeri ne potvrđuju slično što i primer porodice Milanković? Ali možda se o nastanku porodične istorije može prosuđivati i na drugi način. U srpskoj građanskoj porodici Milanković čuva se turski jatagan, dar poslenjeg muhafiza Ali Riza paše, komandanta Beogradske tvrđave 1867. godine. Čuva i pečat vojvode Stevana Šupljikca, prvog Srbina koji je odlikovan francuskim ordenom Legije časti. Čuvan je ali nesačuvan zlatan džepni sat s početka 19. veka, lični dar Napoleona Bonaparte. Ova tri nasumice pobrojana predmeta, svaki za sebe, predstavlja deo ne samo porodične nego i srpske nacionalne istorije.
ZA CELU istinu o Milankovićima, možda bi najpre trebalo progovoriti o tome kako je duh građanske porodice nastao u selu Dalju? Ovo selo je početkom 19. veka imalo više od pet hiljada žitelja. Kad ga je posetio književnik Jakov Ignjatović, u svom slobodnom književnom poletu nazvao ga je varošicom. Ali mada mnogoljudan i velik, Dalj je i onda kao i danas ostao selo. Doduše, u njemu se nalazila i letnja rezidencija srpskog patrijarha, pa i sedište crkvenog vlastelinstva, najbogatijeg u tom delu Slavonije, ali i uz to je opet ostalo selo. S razlogom se možemo zapitati kako u selu nastaje građanska porodica.
Počev od rodonačelnika, po kojem su stekli porodično ime, Milankovići su se više bavili stočarstvom nego zemljoradnjom i najviše trgovinom krupnom stokom. Zatim, već u trećoj generaciji Milankovi potomci su upućivani na školovanje na univerzitete. To je zanimljivo, a za porodičnu istoriju značajno, kako su baš ti paori, koji trguju tako nepogrešivo, uvideli značaj znanja i obrazovanja. Izgleda da bi ponajpre u toj činjenici i mogao da se nasluti odgovor.
A znanje se stiče sa mnogih strana. Tako je jedan Milanković bio pretplaćen na sve listove i časopise koji su izlazili na srpskom jeziku. Drugi su bili osnivači i ulagači Srpske književne zadruge. U selu, u Dalju, nastaje porodična biblioteka. Čuvaju se i dokumenta. Pogotovo diplome univerzitetski obrazovanih potomaka. U nekoj vrsti porodičnog arhiva.
Uče se strani jezici. Upoznaje pozorišna umetnost, muzika, opera i balet. Docnije će se i u tome uspešno ogledati i pojedini Milankovići. Eto, u svemu tome ogledao se taj podsticajni duh građanske porodice iz kojeg su mogli nastati i znameniti ljudi i značajna dela.

VEK KRAJ DUNAVA „CEO moj život prošao je kraj velike reke. U mladosti, jutrom sam gledao kako Dunav otkida komade očeve zemlje. Studentske dane u Beču proveo sam kraj njega. Sa Kapetan Mišinog zdanja često sam gledao na Dunav s proleća i s jeseni. U izgnanstvu, u Pešti, njime sam se tešio. Evo me pod starost opet kraj Dunava...“, razmišljao je Milutin Milanković uz veliku reku.