Zemun centar Balkana

OD kraja maja do sredine septembra 1943. godine jedan ograđeni logorski paviljon korišćen je i kao prijemni logor za ratne zarobljenike, prvo za četnike zarobljene u operaciji “Švarc”, a posle kapitulacije Italije kraće vreme i za italijanske ratne zarobljenike.
Od 20. septembra kao zarobljenički logor korišćen je nekadašnji logor organizacije “Tot” na Ušću, koji je dobio novo ime: Prolazni zarobljenički logor 172 Zemun (Dulag 172 Semlin).
U njemu su, osim italijanskih, sovjetskih i drugih ratnih zarobljenika, bili internirani i zarobljeni pripadnici NOV Jugoslavije sa teritorije NDH koji su od avgusta 1943. godine imali status ratnih zarobljenika.
Partizani zarobljeni van teritorije NDH, ako bi bili dovedeni u ovaj logor, ubrzo su prebacivani u susedni Prihvatni logor Zemun, pod nadležnost nemačke policije.
U savezničkom bombardovanju Beograda i Zemuna na Uskrs, 16. i 17. aprila 1944. godine, Dulag 172 teško je stradao, a stotine zatočenika su poginule.
Preživeli zarobljenici prebačeni su u novi zarobljenički logor u Milišićevoj ciglani na Zvezdari u Beogradu, krajem maja 1944. godine.
Logor na Beogradskom sajmištu nije gubio značaj i za okupacioni aparat u Srbiji.
Prema zapovesti komandujućeg generala i komandanta u Srbiji od 5. avgusta 1943. godine, uhapšenike, određene za upućivanje na prisilni rad u Rajh, trebalo je dovoditi u Prihvatni logor Zemun. Ovim je potvrđeno da je logor na Sajmištu zadržao centralno mesto za prikupljanje zatočenika iz okupirane Srbije.
Posle kapitulacije Italije, 8. septembra 1943. godine, nadležnost vojnoupravnog zapovednika Srbije, generala Felbera, proširena je i na Sandžak i Crnu Goru. Na ove oblasti proširena su i ovlašćenja rukovodioca nemačke policije u Srbiji A. Majsnera.
Obaveštajna, pa i egzekutivna delatnost njegovog nadleštva proširena je i na Makedoniju, deo Bosne i Hercegovine i Albaniju.
Međutim, centralno mesto u Majsnerovoj represivnoj mreži zadržala je okupirana Srbija sa izgrađenim i uhodanim sistemom zatvora i logora, u kojem je Prihvatni logor Zemun imao najveći značaj.
Širenjem Majsnerove nadležiosti u jesen 1943. godine porastao je i značaj Prihvatnog logora Zemun, koji je, praktično, postao glavni nemački sabirni logor za ceo evropski jugoistok, a time, ujedno, jedan od glavnih izvora prisilne radne snage za radne i koncentracione logore u Rajhu i okupiranim zemljama.
Od januara 1943. godine, pa sve do maja 1944, dok je logor bio u nemačkim rukama, u još većoj meri nego do tada, najveći broj zatočenika pristizao je sa teritorije NDH, gde su tada vođene najžešće borbe na tlu Jugoslavije.

GORI OD GOREGA

VeĆina ovih zatočenika i dalje su bili Srbi, jer je teritorija pod kontrolom NOVJ najvećim delom bila na prostorima naseljenim Srbima, a oni su činili i najveći broj boraca partizanskih jedinica.
Nemačka vojska i policija od 1943. godine u svojim akcijama često su redom kupile sve radno sposobne osobe, tako da su u logor na Sajmištu dospevali i sasvim lojalni Hrvati i muslimani, najčešće seljaci.
Broj zatočenika logora na Sajmištu, dovođenih s teritorije okupirane Srbije, od početka 1943. godine neprekidno se smanjivao, kako apsolutno, tako i relativno, u odnosu na zatočenike iz drugih krajeva.
Najbrojniji zatočenici bili su pripadnici Narodnooslobodilačkog pokreta i organizacije Draže Mihailovića, kao i sumnjivi za saradnju sa njima.
Krajem februara 1943. godine Majnekea je na mestu komandanta logora zamenio SS-potporučnik Šercinger. Iako je na tom položaju ostao samo oko dva meseca, upamćen je kao surov i bezobziran čovek, koji je bez ustručavanja ubijao zatočenike.
Početkom maja 1943. godine Šercingera je zamenio SS poručnik Beker, koji je na tom položaju ostao do druge polovine maja 1944. godine, dok je logor bio u nemačkim rukama.
Beker je bio zatvoren, surov čovek, koji je često sam izvršavao kazne batinanjem i birao žrtve za streljanje u odmazdama. Nije se libio ni od pljački zatočenika.
Kao i ranije, od samog dovođenja u logor, zatočenici su bili izloženi najrazličitijim nedaćama, poniženjima i opasnostima.
Većini je to bilo prvo zatočenje, pa su se teško privikavali na logorski režim.

ČUVALI PARTIZANE

Zarobljene partizane peklo je osećanje odgovornosti, ponekad i stida, što su zarobljeni i pored okolnosti u kojima se to desilo.
Pojedinačno ili grupno, bili su izloženi dodatnim ispitivanjima i mučenjima, a neki su ubrzo ubijani.
Od početka 1943. godine, ishrana zatočenika ponovo se pogoršala i po količini i po kvalitetu.
Mere za održavanje higijene i izolovanje bolesnika nisu mogli da zaustave širenje raznih bolesti, a pre svega epidemije pegavog tifusa.
Dovođenjem velikih grupa zatočenika iz Bosanske Krajine, prvih meseci 1943. godine počela je nova epidemija.
Dok je tokom epidemije pegavog tifusa 1942. godine smrtnost bila 6 odsto, sada je smrtnost dostizala čak 70 odsto. U jesen 1943. godine epidemija se razbuktala i izmakla kontroli. Uveden je karantin koji je, sa manjim prekidima, trajao do 1. maja 1944. godine.
Vakcinacija i lečenje doveli su do smirivanja enidemije, na čemu su nemački lekari čestitali dr Stevanoviću iz logorske bolnice.
Komanda logora “suzbijala” je epidemiju na još jedan način. Iz logorske bolnice i iz logorskog kruga neprekidno su odvođeni teži, pogotovo stariji bolesnici, u smrt, u mađarski paviljon. Uslove za povezivanje i organizovanje otpora uglavnom su imali zatočenici iz stalnog osoblja logora (personalci).
Kako su oni vodili gotovo sve logorske službe, imali su mogućnosti da se međusobno ispomažu i da, ako se ukaže prilika, pomognu i drugima.
Samoorganizovanje zatočenika, uglavnom partizana, članova Komunističke partije Jugoslavije i drugih pripadnika NOP-a, dovodi se u vezu s početkom 1943. godine, kada su i prilike u logoru bile nešto snošljivije.
Organizovani zatočenici za jedan od svojih glavnih zadataka smatrali su spasavanje pripadnika partizanskih jedinica, NOP-a i KPJ.
Mnogobrojni životi sačuvani su i angažovanjem personalaca iz logorske kartoteke.
Uz veliki rizik, samoinicijativno ili po dogovoru, oni su uspevali da u transporte iz logora ubace zatočenike određene za streljanje i da među maloletne koje je preuzimao Komesarijat za izbeglice ubace i punoletne zatočenike.
Pojedini personalci iz magacina hrane i kuhinje mnogo su učinili na poboljšanju ishrane zatočenika, čime su spaseni mnogi životi.
Posebno istaknuto mesto u spasavanju života mnogobrojnih zatočenika imali su zatočenici lekari iz logorske bolnice.
Oni su činili sve što je bilo u njihovoj moći da nedaće koje su pogađale zatočenike, pre svega epidemije zaraznih bolesti, posebno pegavog tifusa, ne prerastu u pravu katastrofu.
Mnogobrojnim bolesnicima, ili samo iscrpljenim zatočenicima, boravak u logorskoj bolnici, i pored vrlo oskudnih mogućnosti lečenja i oporavka, spasao je život.
Lekari i bolničko osoblje mnogo su činili i na održavanju higijene u logoru.
Zaslužni su i za sprečavanje širenja epidemije pegavog tifusa na ženski paviljon, u čemu je značajnu ulogu imala i grupa organizovanih zatočenica.
Logorski život i patnje brzo su zbližavali zarobljene partizanke i druge pripadnice NOP-a, i pored početnog nepoverenja i straha od provokacija.
One su smatrale za svoju dužnost da organizovano deluju i u logoru, pa su se spontano zbližavale, povezivale i organizovano radile sa drugim zatočenicama, pre svega na poboljšanju životnih uslova u logoru.      

STIZALI I GRCI

OD sredine juna 1943. godine počela je da se menja i nacionalna (u smislu državljanstva) struktura zatočenika dovođenih u logor na Sajmištu.
Osim Jugoslovena, uglavnom Srba, počelo je dovođenje grčkih rodoljuba sa strateški važne “tvrđave Krit”.
Posle kapitulacije Italije i velikog širenja nemačkog vojnog angažovanja na jugoistoku, nacionalna struktura zatočenika još više se promenila.
Osim Italijana, koji su kratko boravili u logoru, u jesen i zimu 1943/1944. godine stizale su nove grupe Grka, kao i transporti Albanaca. Sa jugoslovenske teritorije zauzete posle kapitulacije Italije, Nemci su u logor na Sajmištu internirali sve Jevreje koji su tu živeli ili našli utočište.
(Nastaviće se)