Kratko vreme sloge

JEDAN od istorijskih paradoksa koji je pratio proces jugoslovenskog ujedinjenja ogledao se u činjenici da najvatreniji zagovornici jugoslovenske ideje među srpskim političarima i intelektualcima nisu dovoljno poznavali civilizacijske, kulturne i verske osobenosti hrvatskog i slovenačkog naroda, sa kojima je Srbi trebalo da stupe u zajedničku državu. Mnoge od ličnosti u Srbiji koje su bile odlučujući faktor prilikom donošenja odluke o stvaranju jugoslovenske države nisu u svom životu ni nogom kročile na onaj deo teritorije Austrougarske gde su živeli Hrvati i Slovenci, pa prema tome nisu mogli steći realnu sliku o raspoloženju ta dva naroda da stupe u zajedničku državu sa Srbima.

Ilirski pokret

Neki istoričari tvrde da je prestolonaslednik Aleksandar Karađorđević, budući kralj Jugoslavije, samo jedanput pre Prvog svetskog rata prošao brodom pored Splita, pozdravljajući okupljene dalmatinske omladince na splitskoj rivi. To je, do tada, bio jedini njegov kontakt sa “hrvatskom stvarnošću”.
Među retkim srpskim intelektualcima koji su se odvažili da unesu malo više svetla u mračne prostore srpsko-hrvatskih odnosa i da bolje upoznaju domaću javnost sa istorijom Hrvata i sa političkim prilikama koje su vladale u toj austrougarskoj pokrajini, bio je dr Milovan Milovanović. On je u svoje vreme predstavljao, nesumnjivo, jednu od najkompetentnijih ličnosti u Srbiji koja je mogla da proceni “istorijsku validnost” ideje o ujedinjenju Srba, Hrvata i Slovenaca, jer je posedovao ne samo solidno naučno znanje (bio je doktor Pariskog univerziteta i profesor državnog i međunarodnog prava na Velikoj školi u Beogradu), nego je imao i veliko političko iskustvo. Pre Prvog svetskog rata napisao je brošuru pod naslovom “Srbi i Hrvati”.
Iznoseći mnogobrojne istorijske činjenice, Milovanović je u ovoj maloj knjižici istakao da su: “Srbi i Hrvati kroz čitav srednji vek, sve dok tuđinska najezda nije uništila njihovu državnu samostalnost, imali svoje posebne države, koje među sobom nisu imale nikakvog bližeg dodira. Po samoj sili prilika... Srbi i Hrvati su se postepeno sve više razilazili i odeljivali jedni od drugih.”
Ukazujući na to da je do zbližavanja srpskog i hrvatskog naroda došlo tek polovinom XIX veka, kada se pojavio Ilirski pokret i kada je postignut dogovor o zajedničkom jeziku, Milovanović ističe da je taj “period nacionalne sloge” kratko trajno, jer se u srpsko-hrvatske odnose umešala Katolička crkva.
“Katolička je crkva stala razvijati svoju živu i dosta uspešnu propagandu na Balkanskome poluostrvu, naglašava Milovanović. Vršenje toga propagandnog posla moralo je u prvom redu pasti u deo hrvatskome sveštenstvu koje je najbolje poznavalo balkanske Slovene i koje im je bilo najbliže i po svojem jeziku i po običajima. Pod takvim prilikama Hrvati koji su dobili ulogu vršilaca katoličkog misionarstva među Južnim Slovenima, poneli su se zamišlju da bi se svi Južni Sloveni mogli prikupiti u jednu političku i narodnu celinu, kojoj bi oni, Hrvati, bili centar. ”
Milovanović je u svojoj brošuri upozorio da hrvatske nacionalne ambicije sve više poprimaju šovinistički karakter, jer “Hrvati ne dozvoljavaju da se Srbi u Hrvatskoj smatraju sastavnim delom srpskog naroda... Po hrvatskoj zamisli, Srbi u Hrvatskoj imali bi zaboraviti na svoje krvne veze sa Srbima izvan granica Hrvatske... Od njih se traži... da kao hrvatski državljani ne gledaju ni na koju stranu preko granica svoje ’hrvatske’ Otadžbine, ili da gledaju tamo onako kako gleda hrvatska državna politika, da prema tome i sa srpskim državama i u opšte sa srpstvom održavaju onakve odnose, kakve bude utvrdila Hrvatska.”

Sudbinsko pitanje

Kao pravnik i političar Milovan Milovanović je lako mogao primetiti da Hrvati smatraju da je Bosna i Hercegovina “hrvatska zemlja”. “Kada su na Berlinskom kongresu obeležene granice do kojih se može proširiti vlast i neposredni uticaj austro-ugarski, Hrvati su... prionuli da dadu hrvatsko obeležje svim onim srpskim zemljama koje su ušle... u sferu austro-ugarske dominacije. To je nova faza ekskluzivnog Hrvatstva koje u službi katoličke propagande i austrougarske politike, nasrće na srpstvo, solidarišući svoje tesnogrude, separatističke, isključivo hrvatske prohteve sa tuđinskim otmičarima. I iz takvih pobuda i sa takvim umišljajima Hrvatstvo se stavilo u Bosni i Hercegovini u službu austrougarskoj okupaciji i katoličanstvu”, konstatuje Milovanović.
Mada je kao realan političar uviđao da bi i za Hrvate i za Srbe bilo korisnije da iz ekonomskih i drugih razloga stvore zajedničku državu, Milovanović je za razliku od vatrenih pobornika jugoslovenstva ukazivao na sve one probleme koji bi mogli biti fatalni, ne samo za buduću jugoslovensku zajednicu, nego i za srpski narod koji je već imao svoju matičnu državu.

NIŠKA DEKLARACIJA
Mnogi srpski poslanici koji su na početku Prvog svetskog rata, odnosno 7. decembra 1914. godine izglasali takozvanu Nišku deklaraciju, kojom su ozvaničeni ratni ciljevi Srbije i saopšteno javnosti da je jedan od prioriteta srpskog naroda u ovom ratu: oslobođenje i ujedinjenje Srba, Hrvata i Slovenaca - nisu nažalost, dobro poznavali, ne samo trenutne političke prilike u Hrvatskoj i Sloveniji, nego, kao što je rečeno nisu mnogo znali ni o kulturi, veri i mentalitetu ova dva naroda.
(Nastaviće se)