Beč izgubio bitku

 FORMIRANjE države Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca 1918. obeležilo je, s mnogih aspekata tadašnjih istorijskih i političkih stremljenja, kraj jednog perioda i, tada se duboko verovalo, stvaranje drugog u kome je ideja jugoslovenstva različito tumačena, prihvaćena, ali i - zloupotrebljena.
U ratu 1914 - 1918. Srbija i njena vojska uspešno su ratovali protiv Austrougarske, Nemačke i Bugarske. Ali, od 4,500.000 stanovnika Srbija je izgubila 1,247.434 osobe, tj. 28 odsto celokupnog, ili blizu 40 odsto muškog stanovništva. Samo u julu - oktobru 1915. srpska vojska je od 707.343 ostala bez 369.818 vojnika i oficira, što predstavlja više od 50 odsto. U nečuvenim zverstvima u Srbiji i logorima pobijeno je oko 600.000 dece, staraca i žena, a isto toliko je i interniranih i zarobljenih vojnika Srpske vojske.
Broj Žrtava vojnika u Velikom ratu - kako je onda nazivan Prvi svetski rat - je, prema procentima i u odnosu na broj stanovnika, sledeći: Srbija - 22,4 odsto (najviše); Francuska - 10,5; Nemačka - 9,8; Austrougarska - 9,5; Italija - 6,2; Velika Britanija - 5,1; Rusija - 1,3; Belgija - 1,0 i SAD - 0,2 odsto.
Uprkos materijalnim poteškoćama život se po oslobođenju polako vraćao u Srbiju. Neprijatelj je prilikom povlačenja pljačkao i odnosio sve što je mogao da ponese. U bezbroj železničkih kompozicija, desetak dana po napuštanju Beograda, neprijatelj je nastojao da odveze u Nemačku 113 vagona hrane, 1.125 vagona žitarica, 20 vagona raznih umetničkih predmeta, slika, ćilima, klavira, lustera, čak 40 vagona marmelade, zatim 10.000 goveda i 10.000 svinja.
Neumitni kraj Velikog rata, kada je bilo sve jasnije da Centralne sile ubrzo moraju da dožive slom i dok su srpske trupe bile pred Beogradom, u krajevima koji su još bili pod njenom, sada ne tako više čvrstom vlašću, traži se izlaz iz tog stanja. Jedne ideje su odista bile patriotske i u punoj želji za svetlijom budućnošću, kao što je bio slučaj u Srba; druge su se bazirale na strahu od italijanske supremacije, ili obnovljene Dunavske monarhije u liku Mađarske i Austrije, što posebno karakteriše određene krugove u Sloveniji, Hrvatskoj i Dalmaciji, pa i u Bosni i Hercegovini.
Još početkom jula 1918. u Splitu je bila osnovana Narodna organizacija Srba, Hrvata i Slovenaca u Dalmaciji, zatim, takođe u julu, Narodna organizacija SHS za Hrvatsko primorje i Istru, a sredinom avgusta 1918. i organizacija Narodnog sveta (veća) u Ljubljani. No, u to vreme političke moći Austrougarske nad teritorijom nad kojom je još vršila svoju vlast, ove organizacije više su bile u maglovitim idejama, nego u realnim i tada, mogućim akcijama. Sredinom oktobra car Karlo je u Beču sazvao sednicu Krunskog veća na kome je obelodanio nameru da preuredi Austriju na federalnoj osnovi pokrajina koje su i ranije bile u njenom sastavu, što mu sa izjavljenim manifestom nije uspelo.
Narodno vijeće Slovenaca, Hrvata i Srba, osnovano u Zagrebu 29. oktobra 1918, koje je nastojalo da stvori “neovisnu i samostalnu državu” ova tri naroda, obaveštava u svom programu osnova načela, u kome član 1. glasi: “Vijeće zahtjeva ujedinjenje cjelokupnog naroda Slovenaca, Hrvata i Srba na čitavom njegovom etnografskom području - bez obzira na ma koje pokrajinske i državne granice u kojima danas žive - u jednu jedinstvenu potpuno suverenu državu uređenu na načelima političke, ekonomske demokracije”!
Krajem oktobra u Zagrebu dolazi do velikih političkih manifestacija, kojima su se pridružila i dva austrougarska puka, 25. i 53, a u Saboru Narodnog vijeća je odlučeno: “Svi dosadašnji državnopravni odnošaji i veze između Kraljevine Hrvatske, Slavonije i Dalmacije, s jedne strane, te kraljevine Ugarske i carevine Austrije, s druge strane, razriješavaju se.
Ukida se, dakle, i ništavnom proglašava posebno Hrvatsko-ugarska nagodba (član 1. od godine 1868), a i svi kasniji njeni dodaci ili revizije, tako da “od danas Dalmacija, Hrvatska i Slavonija ne ima s kraljevinom Ugarskom ni pravno, ni faktično nikakovih zajedničkih državnih poslova!”
Ipak, tadašnji hrvatski ban Mihalović, 29. oktobra 1918, šalje austrijskom caru Karlu opširan izveštaj u kome, na kraju, navodi:
“Dopuštam sebi da najpokornije javim Vašem Veličanstvu, da za vrijeme čitavog toka sjednice Sabora, kao i kod velike manifestacije nisu učinjeni nikakovi ispadi protiv Vašeg Veličanstva i Dinastije!”
Već 1. novembra austrijsko Ministarstvo rata, s obzirom na to da su srpske trupe ušle u Beograd, te da je cela Srbija oslobođena, objavilo je izjavu cara Karla, po kojoj će Austrija i jugoslovenske zemlje da formiraju nove, vlastite oružane snage. Njih će činiti i raniji pripadnici oružanih snaga Austrougarske monarhije, pošto polože vojničku zakletvu caru, “koji to, pak, velikodušno dopušta”.
Ipak, austrijska vojska koja napušta ratište u Italiji nema nameru da se prijavi u novu vojsku, te prolazeći kroz Sloveniju, masovno odlazi svojim kućama - u Čehoslovačku, Hrvatsku, Liku i Bosnu.
(Nastaviće se)