Prvo srpska košulja

TEŽNJE Srba u Vojvodini za ujedinjenjem sa Srbijom, uz snažno patriotsko ushićenje, počele su da se iskazuju 14. oktobra 1918. kada su već uveliko sazreli uslovi za otcepljenje od Austro-Ugarske. Istaknute patriote, u prvom redu Jaša Tomić, odlučili su da ubrzaju rad na otcepljenju Banata, Bačke i Baranje, pa su tog dana, na konferenciji u Subotici, tada još pod vlašću austrougarske vlasti, okupljeni predstavnici iz mnogih mesta diskutovali o putu do prisajedinjenja Kraljevini Srbiji.
U to vreme došlo je do snažnog unutrašnjeg raspada Monarhije - 28. oktobra u Pragu je izvedena revolucija u kojoj je Narodni sabor proglasio Češku Republiku, a budimpeštanski, niti bečki krugovi više nisu imali snage da preduzmu bilo šta da to spreče. Kad je 30. oktobra revolucija izbila i u Budimpešti, malo šta je mogao da postigne proglas nove mađarske vlade o razoružanju vojske.
Upravo tog dana, još ne znajući za primirje, niti da će srpska Vrhovna komanda doneti odluku o ulasku Srpske vojske u Vojvodinu, članovi Srpskog narodnog odbora su u svečanoj sali Matice srpske u Novom Sadu održali svoju prvu sednicu. Za predsednika je izabran Jaša Tomić. U proglasu je pisalo:
“Ratna bura slomila je prokletstvo čovečanstva, slomila je ono nečovečno shvatanje, da jači može vladati slabijim, ona mnoga prolivena krv čovekova uzdigla je na svojim talasima lozinku: ’Da svaki narod ima pravo da sam određuje svoju sudbinu’... Jedan od najglavnijih zadataka ovog Odbora biće da dođe što pre do slobodno izabrane srpske narodne skupštine, koja će moći odlučivati među nama, Srbima u Ugarskoj, o pravoj želji srpskog naroda.
Nažalost, Srpski narod u Ugarskoj bio je dosad u najstrašnijem položaju mimo svih naroda. On nema danas u ugarskom saboru nijednog jedinog poslanika koji je izabran voljom srpskog naroda...”
Proglas je, u stvari, bio poziv srpskom narodu da shvati svoju ulogu u kritičnim trenucima sloma Austro-Ugarske Monarhije i potrebu ujedinjenja sa Srbijom.
Srpski narodni odbor odmah je formirao devet sekcija za: prihvat Srpske vojske, uređenje bolnice, izdavanje “Srpskog lista”, prevoženje srpskih vojnika i građanstva koje se vraća iz zarobljeništva i logora, finansijske poslove, sabiranje priloga i sekciju za ishranu vojnika. Formirana je i Srpska narodna straža, koja je brinula o redu, a 5. novembra ova straža je u porti Nikolajevske crkve položila zakletvu Srpskom narodnom odboru. Dan ranije upućen je poziv za saziv Narodne skupštine Srba, Hrvata, Bunjevaca, Slovaka, Rusina i ostalih naroda iz Banata, Bačke i Baranje.
Velika Narodna skupština održana je 12. novembra 1918. u Novom Sadu u prisustvu 757 delegata iz 211 opština: Srba - 578, Bunjevaca - 84, Slovaka - 62, Rusina - 21, Nemaca - 6, Šokaca - 3, Hrvata - 2 i Mađara - 1. Skupština je prihvatila izveštaj verifikacionog odbora, a Jaša Tomić je govor započeo rečima:
“Kosovski mučenici! Srećno vam oslobođenje! Nikada u životu nisam bio toliko uzdrhtav kao u ovom trenutku. A vidim vam, na licu, da ste i vi tako uzdrhtani. Mi nismo sami. Zar može biti, a da ne vidite, kako se u ovoj dvorani nalazi i srpska petstotagodišnjica naše istorije, do sada tužna, a sada ozarena i nasmejana...”
U novinama “Srpski list”, Jaša Tomić je 17. novembra objavio i članak “Na koju ćemo stranu”, u kome je naglasio:
“Mi ne bežimo od zajednice sa drugima, najmanje bežimo od zajednice sa našom braćom Hrvatima i Slovencima. Ali hoćemo da živimo, u prvom redu, s onima koji se zovu Srbi, kao i mi. Hoćemo tamo odakle smo došli. Došli smo iz Srbije; hoćemo u Srbiju zajedno sa našim imanjem i zemljom. Hoćemo prvo da obučemo srpsku košulju, jer nam je ona najbliža, a posle toga zaogrnućemo se sa ogrtačem Jugoslavije, a da niko sa nas ne skida srpsku košulju, niti da nas deli od druge naše braće Srba...
Od srca ćemo u Jugoslaviju, ali naš put tamo vodi samo preko Beograda. Ako ne nađemo u Jugoslaviji Srbiju i Crnu Goru, nemamo u Jugoslaviji drugo tražiti!”
Na skupštini je usvojena odluka o priključenju Kraljevini Srbiji, kao jedinstvenoj državi. Odluku je pročitao Jaša Tomić:
“1. - Molimo Vladu bratske Srbije da na kongresu mira zastupa naše interese.
2. - Priključujemo se Kraljevini Srbiji koja svojim dosadašnjim radom i razvitkom ujemčava slobodu, ravnopravnost i napredak u svakom pravcu, ne samo nama, nego i svim, pa i neslovenskim narodima koji s nama žive!”
ProČitana je i rezolucija, koja je prihvaćena aklamacijom. U njoj su donete klauzule da se nesrpskim i nejugoslovenskim narodima koji ostaju u granicama, garantuju sva prava na očuvanju svog nacionalnog bića, kao i da se Srbima, koji žive u Budimskoj eparhiji u Mađarskoj, takođe garantuju kulturni i ekonomski prosperitet.
U drugoj rezoluciji, donetoj istog dana, 25. novembra, na Velikoj narodnoj skupštini u Novom Sadu, u prvom pasusu piše:
“Banat, Bačka i Baranja u granicama koje povuče Antantina balkanska vojska proglašuje se danas, 12. novembra 1918. na Velikoj narodnoj skupštini na osnovu uzvišenog načela narodnog samoopredeljenja otcepljenim, kako u državnopravnom, tako i u političkom i privrednom pogledu od Ugarske”!
Dva dana kasnije, u Somboru je održana i sednica Srpsko-bunjevačkog narodnog veća, koje je uspostavilo administrativnu vlast na području koje je zaposela Srpska vojska pet dana ranije.
(Nastaviće se)