Crni rov za Crnu ruku

SREDINOM juna 1917. godine, pred zoru, u jednoj dolini u blizini Soluna, četa vojnika pripremala je gubilište. Tamo je trebalo da budu streljani učesnici navodnog ostrovskog atentata na srpskog vladara, regenta Aleksandra. U iskopanoj jami, o tri pobodena stuba bili su vezane vođe zloglasne tajne oficirske organizacije "Ujedinjenje ili smrt", poznatije kao "Crna ruka": pukovnik Dragutin Dimitrijević Apis i major Ljubomir Vulović. Treći osuđenik bio je navodni atentator Rade Malobabić.
Od 1903. godine stotinu oficira koji su učestvovali u svrgavanju i ubistvu poslednjeg Obrenovića uticali su na srpsku politiku i ugrožavali mladu parlamentarnu demokratiju. Oficiri koji su 1911. osnovali "Ujedinjenje ili smrt", bili su, poput svojih kolega u Grčkoj i Bugarskoj, krajnji nacionalisti, zagovornici rušenja Osmanskog carstva i Austrougarske. Majski prevrat iz 1903, kada je svrgnuta dinastija Obrenovića, pratile su prve međunarodne sankcije protiv Srbije.
"Crna ruka" je kasnije bila umešana u povlačenje Petra I, sarajevski atentat, nameravala je da svrgne grčkog kralja Konstantina i ubije bugarskog cara Ferdinanda. U vreme kada je srpska vlada u progonstvu, u udaljenom Solunu, razmatrala mogućnost separatnog mira s Centralnim silama, "Crna ruka" ujedinila je protiv sebe dinastiju, vladu i veći deo srpskog oficirskog kora.
Posle događaja u Ostrovu krajem 1916, oni su pohapšeni, usledio je dugotrajni Solunski proces, i naposletku, trojica osuđenika odvedena su na pogubljenje. U poslednjim trenucima, kada je streljački stroj već uperio puške prema njima, Apis i Vulović su uzviknuli:
"Živela Velika Srbija! Živela Jugoslavija!"
Devetnaesti vek bio je doba stvaranja nacionalnih država. Ideje slobode, jednakosti i bratstva počivale su na konstruisanoj narodnoj zajednici, koja je od tog vremena poznata kao nacija. Nasuprot božanskog prava starih apsolutističkih carevina, stajala je ideja slobode u okvirima jedne tek probuđene nacije.
Opšta prosveta, liberalizam u ekonomiji i demokratske ustanove potiču iz tog vremena. Periklova misao prema kojoj "sva dobra dolaze u grad (državu)" u DžIDž veku mogla je biti zamenjena tvrdnjom da "opšte dobro zavisi od nacije i njene države". U nastojanju da se oslobode starog poretka ili istupe iz velikih carstava, nacionalne revolucije ujedinjavale su iza sebe čitav jedan narod.
U vreme kada je u svetu postojalo dvadesetak nezavisnih država, nacionalni pokreti težili su da stvore države dovoljno velike, moćne i bogate da se održe i opstanu. Otkrivajući prošlost svog naroda, pokolenja su sa setom i oduševljenošću za nove podvige iznosila primere nekadašnje slave. Što su doba nezavisnosti i veličine bila kratkotrajnija, to je pozivanje na njih bilo češće i upornije. Ukoliko istorija nije poznavala takva razdoblja, valjalo ih je izmaštati.
Velika Britanija dobila je svoj naziv još 1801. godine. Tokom DžIDž i DžDž veka postojali su pokreti za veliko britansko carstvo i čak britanska verzija nacionalsocijalističkog pokreta, koji se borio za "veću Britaniju". Već 1791. godine, vođe Francuske revolucije zatražile su uspostavu velike i jedinstvene francuske republike s "prirodnim granicama" na planinskim masivima Alpa i Pirineja, obalama Sredozemlja, Atlantskog okeana, Severnog mora i Rajne.
Moderna Nemačka stvorena je posle decenija nastojanja da u granicama Velikonemačkog rajha, koje su prevazilazile srednjovekovno Sveto Rimsko carstvo nemačke narodnosti, ujedini sve Nemce.
Velikoruski projekat ostvarivan je tokom DžVIII i DžIDž veka. Protiv ruskih nastojanja da podeli Osmansko carstvo i prisajedini Carigrad 1853. poveden je prvi opšti evropski rat, poznatiji kao Krimski. I dok je jedan od najznačajnijih podsticaja razvoja Sjedinjenih Država, prema Berdu, bilo pionirsko širenje granica na zapad, u Latinskoj Americi panhispanske ideje nisu napuštale oslobodioce, od Bolivara i njegove Velike Kolumbije, do Če Gevare i Kastra. Čak i u Africi postoje dva mita o velikim državama: Carstvo Mali i Velika Somalija.
Na Balkanu nema nijedne države koja nije imala paralelni, često skriveni identitet - svoju "veliku verziju". U DžIDž veku Bugarska je težila ujedinjenju bugarskih zemalja u granicama iz doba Prvog i Drugog bugarskog carstva. Iako je zvanični cilj bilo uspostavljanje Bugarske onakve kakvu je u San Stefanu marta 1878. predvidela ruska diplomatija, za vreme Prvog svetskog rata bugarska vlada želela je da izađe na tri mora (Crno, Egejsko i Jadransko), a okupirala je i 59 odsto teritorije Kraljevine Srbije. Grčka "Velika ideja", kako su je definisali vođe ove prve nezavisne balkanske države, predviđala je stvaranje Velike Helade na dva kontinenta i pet mora.

TALAS SEOBA
TOKOM DžVII i DžVIII veka srpske zemlje prošle su kroz poslednji, veliki talas seoba. Mase naroda iz srednjovekovnih srpskih zemalja: današnje južne Srbije, s Kosova i iz Makedonije preselile su se u habzburško carstvo. Kao posledica ovih migracija, u srpskoj autonomnoj, i kasnije nezavisnoj državi, živela je jedva četvrtina i kasnije trećina balkanskih Srba. Slavna prošlost na kojoj je počivao legitimitet stvaranja velikih država nije, dakle, mogla mnogo da pomogne tvorcima srpskog nacionalnog programa.

NARUDŽBENICA
KNjIGA "Četrnaesti vojvoda i devet baba" može da se naruči na telefone 011/2621-204 i 065/6783-323 ili na mejl evolutabc@gmail.com.
(Nastaviće se)