Jalta kroji novi svet

 DOK su trajali razgovori povodom sporazuma Tita i Šubašića britansko-jugoslovenski odnosi krajem 1944. prolazili su kroz jednu od najtežih kriza. Prva nesporazumi između Britanaca i NOP-a nastali su dolaskom britanskih kopnenih, pomorskih i vazduhoplovnih jedinica na jugoslovensku teritoriju. Drugi su izbili oko postizanja sporazuma za prenos i podelu pomoći koje je civilno stanovništvo u Jugoslaviji trebalo da primi iz zaliha Unre i ALM.
Britanske trupe su se najpre sa dozvolom Vrhovnog štaba iskrcale na Visu početkom 1944. a potom oktobra iste godine iskrcale su se tri baterije topova kod Dubrovnika i njima je kao zaštita dodat Flojdov odred od 3.000 vojnika. On je bio delimično upotrebljen u borbama protiv Nemaca u Crnoj Gori i Sandžaku, s tim što se njegovo kretanje pratilo da ne bi bilo kontakta sa četnicima i ustašama. Bojazan da će odred stvarati probleme otklonjena je njegovim povlačenjem iz Jugoslavije krajem januara 1945. godine.
Da bi se britanskim jedinicama omogućilo da legalno stupe na jugoslovensku teritoriju, Tito je predložio sklapanje sporazuma koji bi regulisao međusobne odnose po ugledu na sporazum sa komandom Crvene armije, zalažući se za poštovanje jugoslovenskog suvereniteta. Ovaj predlog izazvao je burnu reakciju sa britanske strane, koja je smatrala da se njena vojska može iskrcati na bilo koje mesto pod suverenitetom saveznika ne tražeći bilo kakvo odobrenje. Tako su bez odobrenja uplovili u splitsku, šibensku i zadarsku luku. Tek krajem januara 1945. potpisan je mornarički sporazum, ali se time odnosi na terenu nisu popravili i napeta atmosfera među mornarima vladala je do kraja rata.
Drugačije prirode su bili problemi sa britanskim vazduhoplovnim snagama. Britancima je bilo neophodno da britansko vazduhoplovstvo ima svoju bazu na teritoriji Jugoslavije. Konkretno, pojavila se mogućnost da se koristi aerodrom Zemunik kod Zadra. I oko te baze trajali su pregovori dva meseca, jer su saveznici tražili iskrcavanje 20.000 vojnika radi otvaranja novog fronta prema Nemačkoj u Istri što je Vrhovni štab odbio.
Britanci su u suštini na razne načine ometali da se NOVJ izgradi kao normalna vojska sa svim rodovima, posebno mornarice i vazduplovstva. Između ostalog, odugovlačili su da vrate kraljevsku mornaricu, a nije zadovoljavajuće napredovala ni obuka avijatičara. Međutim, ne može se negirati da je pomoć zapadnih saveznika znatno ojačala borbenu snagu i vatrenu moć NOVJ. I u vreme zategnutih odnosa u novembru 1944. saveznici su isporučili 7.500 tona raznovrsnog ratnog materijala i hrane, a posle dužih pregovora postignut je sporazum sa Unrom da deobi pomoći civilnom stanovništvu prisustvuje 300 savezničkih posmatrača.
Uporedo su vođeni razgovori o realizaciji odluke o stvaranju jedinstvene vlade. Kralj je počeo da pruža otpor da se postavi namesništvo, dok je britanska vlada podržavala sporazum i zauzela stav da ga kralj mora prihvatiti, jer će u protivnom Tito formirati vladu koju će priznati saveznici.
Uprkos britanskom pritisku kralj Petar II je početkom 1945. odlučio da odbaci sporazum, objavljujući o tome deklaraciju preko radio Londona. Istovremeno, uputio je pismo Titu tražeći sastanak s njim. Takvim stavom ozlojedio je i one koji su ga podržavali, prvenstveno Čerčila, koji je predložio Staljinu da se zaobiđe kralj i prizna jedinstvena jugoslovenska vlada. Kralj je kratko vreme pružao otpor, a potom je pod pritiskom britanske i sovjetske vlade u načelu morao da prihvati sporazum.
Da bi se razrešila sva pitanja koja je sa sobom doneo Drugi svetski rat ponovo su se sastala velika trojica Ruzvelt, Staljin i Čerčil od 4. do 11. februara 1945. godine u Jalti na Krimu. Donete su odluke o budućoj sudbini Nemačke i njenim reparacijama posle pobede saveznika, Deklaracija o slobodnoj Evropi, o Poljskoj i da se sazove konferencija Ujedinjenih nacija 25. aprila 1945. u SAD. U tački sedam, u izjavi velike trojice, na predlog britanske delegacije doneta je odluka o Jugoslaviji. U njoj doslovno piše:
„Mi smo se sporazumeli da predložimo maršalu Titu i dr Šubašiću da bi sporazum između njih trebalo odmah izvršiti i da bi trebalo obrazovati jednu novu vladu na osnovu tog sporazuma. Mi takođe preporučujemo da nova vlada odmah po svom obrazovanju izjavi da će:
- Antifašističko veće narodnog oslobođenja (AVNOJ) biti prošireno uključenjem onih članova poslednje jugoslovenske Narodne skupštine, koji se nisu kompromitovali saradnjom sa neprijateljem, obrazujući tako jedno telo koje će se zvati Privremena narodna skupština.
- Zakonodavna akta doneta od strane Antifašističkog veća narodnog oslobođenja biće podneta na naknadno odobrenje jedne Ustavotvorne skupštine.“
Ovom odlukom se težilo da se očuvaju bar minimalne mogućnosti za povratak kralja u Jugoslaviju i starog sistema. Posle natezanja sa kraljem Petrom II oko ličnosti koje će činiti namesništvo 7. marta 1945. formirana je jedinstvena vlada sa predsednikom maršalom Josipom Brozom Titom, koja je samo formalno bila kraljevska. U stvari, to je bila Titova antimonarhistička vlada, koja je najavljivala kraj monarhije u Jugoslaviji. Vladu su tokom marta priznale najpre britanska, zatim sovjetska i na kraju vlada SAD.

PROBIJEN SREMSKI FRONT
POČETKOM 1945. godine velike sile antifašističke koalicije su brzo napredovale, takmičeći se ko će pre do Berlina. Jedinice NOVJ su bile zadržane na dobro utvrđenom i branjenom Sremskom frontu, koji su uspostavile nemačke jedinice iz grupe armije E povučene iz Grčke. Tu su trajale žestoke borbe sve do aprila 1945. kada je front probijen.
(Nastaviće se)