Darovi kneza Miloša

NARODNA biblioteka Srbije predstavlja nacionalnu, centralnu i matičnu biblioteku Republike Srbije sa osnovnim zadacima da prihvata, obrađuje, štiti i čuva obavezan primerak svake publikacije objavljene u Republici Srbiji u štampanoj, u elektronskoj ili drugoj formi, kao i da pruža sve oblike bibliotečko-informacione usluge korisnicima na licu mesta i na daljinu preko informatičke mreže.

U toj jednoj rečenici sažeta je izuzetna uloga institucije koja se, kao i u drugim evropskim državama, uvažava kao prvorazredno kulturno blago.

Osnovni zadaci nacionalne biblioteke su takođe u većini zemalja vrlo slični. Pored prikupljanja štampane građe i obaveznog primerka, oni obuhvataju još i katalogizaciju i konzervaciju publikacija, širenje nauke i popularisanje knjiga i slobodnog pristupa informacijama kroz javne prezentacije, predavanja, izložbe, koncerte i druge oblike kulturnih aktivnosti.

Vrlo važan zadatak nacionalnih biblioteka je širenje nacionalne kulture putem međunarodne razmene i drugih vidova naučne i kulturne saradnje, a za Srbiju kao zemlju u tranziciji naročito je bitno praćenje i proučavanje uslova rada u oblasti bibliotekarstva i informacionih nauka. Nacionalne biblioteke su javne, otvorene za sve građane, sa zbirkama koje se ne mogu iznositi izvan čitaonica. Nacionalne biblioteke takođe predstavljaju arhivski i bibliografski centar svojih država.

Obavezni primerak je osnovni vid nabavke u svim nacionalnim bibliotekama, a Francuska je prva zemlja u kojoj je donet takav zakon 28. 12. 1537. godine u Monpeljeu. Posle su mnoge zemlje kopirale od Francuske takav način nabavke.

Pored štampanih dokumenata, zakonom su sada uglavnom obuhvaćene i grafike, fotografije, zvučni i audiovizuelni dokumenti, multimedijalni dokumenti, kompjuterski programi, automatske baze podataka, ekspertski sistemi i drugi oblici dokumenata takozvane Veštačke inteligencije.

Narodna biblioteka Srbije je najstarija ustanova kulture u Srbiji. Godinom osnivanja smatra se 1832, kada je 15. februara po starom kalendaru, odnosno 28. februara po novom (Dan biblioteke), Dimitrije Davidović poslao pismo knezu Milošu o uređenju Biblioteke. U novembru iste godine knez Miloš je naredio da se Biblioteci dostavlja po jedan obavezni službeni primerak čime su joj određeni status i funkcija Državne nacionalne biblioteke.

Razvoj nacionalnih biblioteka u velikoj meri reflektuje istorijski, demokratski, ekonomski razvoj, kao i mentalitet određenog društva. Nemačka biblioteka zbog svog federalnog uređenja nije imala jedinstvenu nacionalnu biblioteku sve do 1912. godine, već je svaka pokrajina imala svoju biblioteku. Od podele, 1945. godine, pa sve do 1990. ponovo su delovale dve biblioteke: u Lajpcigu za Istočnu Nemačku i u Frankfurtu na Majni za Zapadnu Nemačku.

Francuska nacionalna biblioteka, jedna od najstarijih i najbogatijih u Evropi se razvijala spontano, počevši od druge polovine 14. veka, prvim kolekcijama njenih vladara, a konačno je formirana tek u 16. veku okupljanjem na jednom mestu više biblioteka. Britanska biblioteka je relativno kasno osnovana kao samostalna ustanova 1972. godine, zakonom koji je objedinio Biblioteku Britanskog muzeja, osnovanu još 1753. godine i još sedam kulturnih ustanova. Zahvaljujući pre svega legatima, danas je jedna od najvećih u svetu.

Kultura i prosveta u Srbiji su počele brže da se razvijaju tek posle sticanja autonomije 1830. godine. Sultanovim Hatišerifom je predviđeno da će "Srbi imati vlast u zemlji svojoj pečatnje knjiga, bolnice i škole radi vaspitanija dece svoje". Ustanove prosvete i kulture su nastajale paralelno sa izgradnjom državnih institucija Kneževine. Prva štamparija se javlja 1831, a osnivaju se i biblioteke kao ustanove za širenje prosvete i podizanje kulture, najpre u okviru škola, državnih nadledštava i društava.

Nastanku Narodne biblioteke prethodilo je otvaranje Velike škole u Beogradu, izdavanje Srpskih novina i Pismenice serbskoga jezika Vuka Karadžića u Beču, osnivanje prve Državne biblioteke pri Knjaževskoj srpskoj kancelariji, kao i lične Miloševe biblioteke. Smatrajući da je taj fond priključen kasnije fondu Narodne biblioteke, neki istraživači uzimaju 1815. kao godinu prapočetaka stvaranja Narodne biblioteke.

Smatra se da je Narodna biblioteka nastala u Knjižari prvog srpskog knjižara i izdavača Gligorija Vozarevića, koja se zajedno sa čitaonicom nalazila u blizini Saborne crkve. Osnovana je bez formalnog akta, stalnog mesta i bez ozvaničenog naziva. Nastajala je postepeno, od svojevrsnog depozita knjiga, preko biblioteke u sastavu Knjaževsko-tipografske biblioteke i Biblioteke Popečiteljstva prosveštenija, kao i objedinjavanjem biblioteka više javnih i državnih nadleštava i otkupljivanjem nekih značajnih privatnih biblioteka.

LEGATI SVOM NARODU

VEĆINA nacionalnih biblioteka je nastala zahvaljujući, između ostalog, i bogatim legatima, koje su pojedinci (počevši od vladara pa do bogatih industrijalaca, ali i drugih posvećenih kolekcionara), zaveštavali ovoj državnoj ustanovi a time i narodu na čuvanje i korišćenje. Inicijalni fond Narodne biblioteke Srbije činili su pokloni Vozarevića, Lukijana Mušickog, Josipa Šlezingera, Vuka Karadžića i drugih. Tradicija zaveštavanja privatnih zbirki nacionalnim bibliotekama se nastavlja i danas.

Nastaviće se