Savetovali do smrti

PREMA kazivanju Gojka Kneževića, jednog od osuđenika iz Sremske Mitrovice, koji je osuđen zbog pripadnosti Ravnogorskom pokretu, u zatvor su dolazili Srećko Manola, Brozov general, koji je imao na robiji brata, ustaškog majora, i činio je sve da ga zaštiti. Andrija Hebrang je obilazio redom sve osuđene ustaše i činio sve što je mogao da ih spase. Tražili su da budu prebačeni u Hrvatsku, što se ubrzo i desilo. Otišli su general Simaković, pukovnici Sabljak, Mesić, Šulc, Manola.

Sveštenik i Brozov ministar Vlada Zečević imao je brata Marka na robiji, ali ga, budući da je bio ravnogorac, nije spasavao. I Petar Stambolić nije spasavao svoje rođake - robijaše, ni Voja Lukić. Naprotiv, ispoljavali su prezir i mržnju prema svojim bliskim rođacima. Lako je, onda, zamisliti kako su tek mrzeli nas koji im nismo nikakav rod.

Jedan seljak iz okoline Gornjeg Milanovca skrivao je za vreme rata Miloša Minića, a kad je potom, kao pripadnik Ravnogorskog pokreta, dospeo u zatvor, Minić je bio gluv za njegove vapaje da mu pomogne.

Tokom 1945. godine, posebno pri proširivanju AVNOJ-a vanstranačkim pojedincima i članovima političkih partija koji se, prema merodavnim partijsko-policijskim mišljenjima, nisu ogrešili za vreme rata kolaboracijom, u njegov sastav ušli su i masoni Drago Marušić, Ivan Šubašić, Miloš Carević, Aleksandar Belić, Božin Simić, Milan Grol, Savko Dukanac, Nikola Đonović, Toma Jančiković, Hinko Krizman, Dušan Bošković, Viktor Novak...

Deklaraciju o proglašenju Federativne Narodne Republike Jugoslavije kao "savezne države republikanskog oblika", donela je Ustavotvorna skupština (izabrana na "izborima" 11. novembra 1945. godine), na zasedanju koje je održano 29. novembra 1945. godine, a pročitao ju je predratni slobodni zidar dr Siniša Stanković.

U ideološkoj državi, sa odlučujućom ulogom komunističke partije, sve što je bilo ostatak starog, posebno srpskog građanskog društva nije gledano sa blagonaklonošću. Konfiskacija imovine, nacionalizacije, otimačine su poravnale račune sa nekadašnjim eksploatatorima. Otuda je zanimljivije šta se događalo sa većinom nekadašnjih slobodnih zidara kada se dobro zna da su oni bili "eksponenti buržoazije".

Nova vlast nije ispoljila slepo neznanje, jer je u bitkama za međunarodno priznavanje nove, komunističke Jugoslavije, znala da joj uključivanje i što većeg broja masona u najviše organe vlasti daje legitimitet i mogući međunarodni kredibilitet. Otuda i ne čudi veći broj masona kooptiranih u sastav AVNOJ-a, pred njegovo treće zasedanje. Oni masoni koji su, posle izbora za Ustavotvornu skupštinu shvatili da su nemoćni da svojim učešćem u političkom životu demokratski promene bilo šta, povlačili su se i postajali nejaka opozicija (M. Grol).

U međuvremenu, islednici nastavljaju da obavljaju svoj posao. Svako pokriva svoje područje, svoju republiku, a na nivo federalnih policijskih organa slivaju se informacije. Zaplenjene su i arhive, a značaj i broj informacija dobijenih saslušavanjima okupatorskih istinskih saradnika poput Dragog Jovanovića (za vreme okupacije upravnika grada Beograda) nije bio mali. To što su on i još neki od uhapšenih dugo vremena posle izricanja smrtnih presuda bili živi i služili kao savetnički kadar u formiranju nove tajne, komunističke policije, druga je tema.

Franc Nojhauzen, koji je takođe mnogo ispričao novim vlastima, bio je još dugo posle presude na usluzi onima koji su ga zasluženo osudili. Herman Nojbaher, prvi nacistički gradonačelnik Beča, od jeseni 1943. godine specijalni izaslanik za jugoistok, osuđen je 1952. godine na 20 godina robije, ali je već u novembru iste godine bio slobodan i stupio u službu cara Haila Selasija. Ni saradnja sa mnogobrojnim i moćnim tajnim službama tada bratskog Sovjetskog Saveza nije bila beznačajna u saznavanju činjenica koje su odlučivale o životima.

Kao rezultat rada mnogobrojnih službi i analitičke obrade podataka, nastali su strogo poverljivi interni materijali, koji su dali, pored ostaloga, rekonstrukciju Nemačke obaveštajne službe na teritoriji Jugoslavije (1953-1956 u osam tomova, deset knjiga), "Delatnost i organizaciono stanje masonerije u Jugoslaviji između dva rata" i "Istorije građanskih stranaka u Jugoslaviji" ("štampano za potrebe škole za unutrašnju upravu",1956). I ove rekonstrukcije su sadržavale mnogobrojne podatke iz istorije masonerije u Jugoslaviji, o sudbini masona za vreme okupacije i "aktivnosti masonerije posle oslobođenja".

Verovatno radi lakšeg dolaska do podataka i moguće rekonstrukcije doratne masonerije u Jugoslaviji, od 1945. do 1953. godine rađen je u jednom naučnom institutu u Beogradu poseban projekat ("Delatnost i organizaciono stanje masonerije u Jugoslaviji između dva svetska rata"). Kroz formu naučnoistraživačkog pristupa, obavljeni su mnogobrojni razgovori - intervjui sa nekadašnjim masonima (Damjan Branković, Milan Bartoš, Antonije Šokorac, Andrej Andrejević, Milan Antić, Lazar Marković, Jovan Veljić, Petar Šoć, Dušan Tomić, Milan Ulmanski, Vasilije I. Jovanović...). Podrazumeva se da su sva saznanja do kojih se došlo i na ovakav način bila dostavljena Udbi, jer ih je ona i organizovala.

(Nastaviće se)

Copyright by

Zoran D. Nenezić

i „Večernje novosti“