Sin u tatinoj loži

 Pripadali su dvema strujama - jedna je zadržala sve profesionalne pozicije, pa je na osnovu toga imala i izvestan javni i društveni uticaj, i nije bila saglasna sa političkim uređenjem zemlje i položajem Hrvatske u njoj. Druga struja je bila u manjini, i činili su je masoni, koji su iz svojih ubeđenja pristupili potpunoj integraciji u novi poredak.

Posebno zanimljivo mesto bio je Leksikografski zavod, u kome su bili profesionalno zaposleni ili su, na Krležinu inicijativu, angažovani kao stalni saradnici na izradi enciklopedije Jugoslavije i ostalih enciklopedijskih izdanja. Tu su Ivo Belin i Radoslav Horvat imali izvestan uticaj, koji se protezao, posebno Belinov, i na JAZU, gde su bili neprikosnoveni pripadnici ranijih loža u Hrvatskoj poput Andrije Štampara, Marka Kostrenčića, Mirka Deanovića, Josipa Badalića, Milan Čurčina, Olivera Tarabocija, Natka Katičića, Nikole Finka, Julija Benešića, Vladimira Žepića... Njihov uticaj je bio znatan i na Univerzitetu.

Kada je posle Brozovog razlaza sa Đilasom izvesno vreme posle toga došlo do oštrijeg partijskog stava, neki profesori univerziteta su dobili otkaze, a sredstva za Leksikografski zavod iz saveznog budžeta su smanjena. To je bila prilika da se nekadašnji masoni organizovanije povežu u ove tri institucije, posebno u JAZU i Leksikografskom zavodu, koji su skoro pretvoreni u "lože". Neformalni veliki majstor ove neformalne lože bio je Marko Kostrenčić, koji je kontinuirano imao stav očuvanja nedodirljivosti Josipa Broza.

Posle 1948. godine, zagrebački masoni imali su punu svest o tome da zapad nema interesa da destabilizuje jaku Brozovu poziciju, već naprotiv, da im je imperativ učvršćivanje njegovog režima radi nastavka pružanja otpora Sovjetskom Savezu.

Ni druga strana, koja je krenula putem liberalizma u Srbiji, nije bila bez masonskih uporišta u SAD. Tako je tadašnji sekretar partijske organizacije Beograda, najbrojnije u Jugoslaviji i sa "svetlim revolucionarnim tradicijama", na račun jedne američke fondacije "usavršavao" svoja znanja na specijalizaciji u SAD. Bio je to sin nekadašnjeg slobodnog zidara koji je aktivno radio za interese američke masonerije i obaveštajne službe.

Posebnu grupu nekadašnjih slobodnih zidara predstavljaju oni masoni, prvenstveno u Beogradu, koji se "ohrabreni tolerantnim stavom države, a podstaknuti iz inostranstva" povezuju i obnavljaju rad masonske organizacije. Već 1946. godine slobodni zidari nastoje da se organizuju, okupljajući sinove nekadašnjih slobodnih zidara. U ovoj grupi naročito su aktivni bili dr Ljubomir Tomašić, Nikola Tomašić, Predrag Lukić, Mojsije Stojkov... Politička platforma njihovog okupljanja bila je antijugoslovenska i antisocijalistička, a rad ilegalan.

Nešto kasnije i formalno se organizuje tzv. Beogradska loža na čelu sa Damjanom Brankovićem, uz koga su najaktivniji članovi bili Ljubiša Trifunović, Jovan Aleksić, dr Vasilije Jovanović, Jovan Veljić, dr Vojislav Arnovljević, Dimitrije Branković, Toma Smiljanić, dr Petar Samardžija. Pripadali su joj i Dušan Jovičić, Dobrivoje Branković, Mihailo Terzibašić, Božidar Belopavlić, Kornel Horovic i drugi.

Sastanci ove lože su održavani bez ritualnih formi, obično u stanovima Damjana Brankovića, Samardžije i Arnovljevića. Na njima su razmatrali razna politička i druga pitanja nove Jugoslavije i situacije u njoj. Na osnovu razgranatih veza sa masonima od pre rata, prikupljali su razne podatke iz čitave zemlje i u vidu opširnih elaborata slali ih u inostranstvo (Švajcarsku, SAD).

Braću su izvestili i o tome ko je od slobodnih zidara u novoj Jugoslaviji, kojoj oni nisu bili naklonjeni, zatvaran, osuđivan, streljan. Istovremeno, kopije elaborata dostavljali su posebnim kanalima srpskim političkim emigrantima (Konstantinu Fotiću, Nikolaju Velimiroviću, Božidaru Maksimoviću i drugima). Deo tih elaborata korišćen je u hladnoratovskoj propagandi protiv komunizma u Jugoslaviji.

Druga grupa nekadašnjih slobodnih zidara, okupljena u tzv. Jugoslovenskoj loži slobodnih zidara, takođe je radila na povezivanju članova bivših masonskih loža od 1946. godine, ali je njen rad posebno intenziviran posle 1953. godine, kada im se pridružilo nekoliko mlađih slobodnih zidara.

Za razliku od starije generacije masona, koji su bili na pozicijama integralnog jugoslovenstva, mlađi slobodni zidari iz ove lože su bili u pogledu nacionalnog određenja srpski orijentisani, ali u granicama Jugoslavije. Na čelu ove lože nalazio se dr Ljubomir Tomašić, a činili su je, pored ostalih, Božidar Pavlović, Vojislav Mišković, Robert Cihler Gašparević, Stojan Jugović, dr Dimitrije Perović, Aleksandar Acović, Đorđe Đorđević, Nikodije Bogdanović, Mika Janković, dr Anton Bilimović, dr Radivoje Kašanin, dr Momčilo Mokranjac, Zarije Matić, dr Dragoslav Stranjaković, Nikola Đonović, Rajko Vučković.

Na predlog američkih masona, a uz saglasnost Tomašića, njega su, zbog starosti, na rukovodećem mestu ove lože zamenili Božidar Pavlović i Vojislav Paljić.

(Nastaviće se)