Marke stižu kamionom

OKUPACIJSKE vlasti su planirale da se redovna zamena jugoslovenskog novca srpskim dinarom obavi do 21. novembra 1941. Međutim, zamena je stvarno obavljena od 4. juna 1941. do 2. aprila 1942. godine. Novčanice Narodne banke Kraljevine Jugoslavije zamenjene su novčanicama Srpske narodne banke.

Pored redovne zamene jugoslovenskih novčanica, Srpska narodna banka obavljala je tokom čitave okupacije i njihovu naknadnu zamenu, odobravanu prvenstveno srpskim i slovenačkim izbeglicama koje su bežale od progona i masakra na drugim okupiranim teritorijama. Takođe, naknadno su zamenjivane i novčanice koje su se za vreme okupacije našle u rukama jugoslovenskih zarobljenika. Ovakva zamena bila je odobravana kako jugoslovenskim zarobljenicima, koji su iz logora slali novac rođacima, tako i onima koji su se vraćali iz zarobljeništva i donosili jugoslovenske novčanice.

Kroz redovnu i naknadnu zamenu, na srpskom okupacijskom području zamenjeno je 6.800.553.357 dinara, odnosno 34,9 odsto jugoslovenskih novčanica, koje su se nalazile u opticaju na čitavoj jugoslovenskoj teritoriji pre okupacije.

Uporedo sa srpskim dinarom, na srpskom monetarnom području u opticaju je bio i nemački okupacijski novac - Reichkreditkassenscheine. Ovaj novac je emitovala Kreditna kasa Rajha. Međutim, od 1. jula 1942. godine, Srpska narodna banka je bila dužna da na svojim blagajnama menja nemački okupacijski novac za srpske dinare.

Nemački okupacijski novac bio je prvi put pušten u opticaj u okupiranoj Poljskoj 1939. godine i predstavljao je, u stvari, oblik okupacionih troškova koje je podnosilo okupirano područje. On bi se pojavljivao kao zakonito sredstvo plaćanja u pojedinim evropskim zemljama odmah posle okupacije određene teritorije. Posle invazije na Sovjetski Savez, novčanice Kreditnih kasa Rajha bukvalno su preplavile Evropu. Naime, do invazije na Sovjetski Savez 1941. godine, Treći rajh je uspevao da finansira rashode vođenja rata pretežno iz sopstvenih izvora. Međutim, kada se uvidelo da se rat neće brzo okončati, Hitler je potražio jači finansijski oslonac u okupiranim državama Evrope koje su morale da plaćaju okupaciju iz sopstvenih budžeta.

O kupovnoj moći novca Kreditnih kasa Rajha i uticaju na domaću valutu okupiranog područja nemačke vlasti nisu vodile računa sve do kraja 1943. Formalno je vredeo koliko i rajhsmarka, ali nije mogao da se zameni za rajhsmarku. Bilo je moguće da se štampa u neograničenim količinama za potrebe finansiranja troškova okupatora. Istovremeno, bilo je izričito zabranjeno da se koristi kao sredstvo plaćanja na teritoriji Trećeg rajha. Takođe, u nameri da zaštite sopstvenu nacionalnu monetu od obezvređivanja, nemačke vlasti su strogo zabranjivale da se na okupiranim područjima, u prometu nađe i rajhsmarka koju su emitovale Rajhsbanka i Rentebanka.

Najveća količina nemačkog okupacijskog novca, u protivvrednosti od 3,35 milijardi rajhsmaraka, našla se u opticaju u okupiranim evropskim zemljama u novembru 1943. Tada se ova okupacijska tvorevina vratila kao bumerang onima koji su je izumeli. Naime, nemačke vlasti su se suočile sa činjenicom da je okupacijski novac, namenjen prvenstveno za izdržavanje okupacijskih trupa, nepovoljno uticao upravo na kupovnu moć vojnika koji bi se zatekli u okupiranim zemljama, jer je bio izvor skoka cena. Zbog toga su do kraja 1943. pokretne štamparije Reichkreditkassenscheine prestale da rade, a okupacijske trupe su od tada plaćane valutom okupirane države.

Među prvim naređenjima koja su nemačke vlasti donele u aprilu 1941. godine, odmah po kapitulaciji Jugoslavije, bila je i Naredba o zakonskim sredstvima plaćanja na zauzetoj jugoslovenskoj teritoriji. Već u ovoj naredbi je bilo naloženo da se kao sredstvo plaćanja primaju novčanice Kreditnih kasa Rajha. Zahvaljujući tome, ove okupacijske novčanice pojavile su se u okupiranoj Srbiji sa prvim nemačkim vojnicima. Kao sistem finansiranja rata, počele su da funkcionišu mesec dana kasnije, kada je na teritoriji vojnog zapovednika za Srbiju otvorena Kreditna kasa Rajha, snabdevena pokretnom štamparijom u specijalnom zatvorenom kamionu. Kreditna kasa Rajha izdavala je novčanice koje su glasile na 1, 2, 5, 20 i 50 rajhsmaraka i na 0,50 rajhspfeniga.

Nije tačno utvrđeno koju količinu novčanica je emitovala Kreditna kasa Rajha u Beogradu za vreme okupacije, zato što nije bilo označavano mesto njihovog štampanja. Zbog toga nije moguće ni ustanoviti koja količina ovih novčanica se nalazila u opticaju na području nemačkog vojnog zapovednika za Srbiju u pojedinim periodima okupacije, jer su nemačke trupe unosile ovakve novčanice i sa drugih okupiranih teritorija.

O razmerama njihovog opticaja moguće je saznati samo na posredan način, uvidom u količine koje je Srpska narodna banka povukla iz opticaja do kraja 1943. Zamenjene su nemačke okupacione novčanice za ukupno 1.543.389.050 srpskih dinara. To znači da je kao posledica emisije nemačkih okupacijskih novčanica, posle zamene jugoslovenskog novca na srpskom okupacijskom području, količina srpskih dinara u opticaju povećana za 23 odsto, odnosno gotovo za četvrtinu.

Nastaviće se