Zmaj predvodi elitu

IMPOZANTAN broj pitomaca prošao je kroz Tekelijanum, zadužbinu Save Popovića Tekelije u Pešti. Od osnivanja 1838. do 1914. godine, tu je boravilo i školovalo se oko 350 srpskih đaka i studenata.

Upravnik Tekelijanuma od 1863. do 1869. godine bio je pesnik Jovan Jovanović Zmaj, koji je tada završavao studije medicine u Pešti. I jedan od najvećih ljudskih umova, Nikola Tesla, stanovao je u Tekelijanumu bezmalo tri godine. Pored upravnikovog stana, dve godine u Tekelijanumu stanovao je i pesnik Laza Kostić, mada nije bio stipendista.

Za Srbe je to bio impozantan broj intelektualaca koji su mnogo doprineli kulturi i napretku svoga naroda. Među njima su, uz već pomenuta imena, stasali i mnogi znameniti Srbi HH veka: Bogdan Gavrilović, rektor Univerziteta i predsednik Srpske kraljevske akademije nauka, Radivoj Kašanin, svetski poznat matematičar, Marko Maletin, urednik Letopisa i sekretar Matice srpske, Tihomir Ostojić, istoričar književnosti i sekretar Matice srpske, Jovan Pavlović, istaknuti publicista, Veljko Petrović, književnik, predsednik Matice srpske...

S ovim izuzetnim ljudima, tekelijanci osnivaju 1860. književno društvo "Preodnicu", pridruženo Ujedinjenoj omladini srpskoj. Godine 1863. izdaju zapažen istoimeni almanah, u kome su saradnici, uz Lazu Kostića još sedmorica stipendista: Kosta Ruvarac, Dimitrije Popović, Đorđe Bugarski, Jovan Turoman, Jovan Petrović, Svetozar Savković i Stevan V. Popović. Priređivali su i pozorišne predstave.

Društvo je bilo aktivno sve do 1876. godine. Idejni začetnik "Preodnice" bio je mladi tekelijanac Kosta Ruvarac. Docnije, 1880. godine, osnovano je novo književno i potporno društvo "Kolo mladih Srba".

U zgradi Tekelijanuma bila je smeštena i Matica srpska, sve do njenog preseljenja 1864. u Novi Sad, koji je postao najsnažniji kulturni centar Srba. Matica je, inače, upravljala Tekelijanumom od njegovog osnivanja 1826. godine, pa do 1878. kada su je vlasti primorale da upravu ustupi Srpskoj pravoslavnoj crkvenoj opštini u Pešti.

Veliko uzbuđenje donela je ta afera u vezi sa odnosom Matice i Tekelijanuma. U Matici je prevladavao duh Miletićeve Srpske narodne slobodoumne stranke, što nikako nije bilo po volji ugarskim vlastima. Pokušali su stoga da Maticu priguše zahtevima za vraćanjem u Peštu, pa kada to nije uspelo, nametnuto je da se briga nad Tekelijanumom oduzme Matici uz izgovor da ona, pošto više nije u Pešti, nije u stanju da neposredno rukovodi Tekelijanumom.

Posle višegodišnjeg odlaganja da se ova odluka izvrši, apelima i žalbama, od kojih je jedna dospela i do samog cara, Matica je 1878. bila primorana da preda upravu nad Tekelijanumom. Srpska pravoslavna crkvena opštine u Pešti kojoj državna vlast poverava staranje, uzaludno je pokušavala da kompromisima obezbedi tradicionalni Matičin udeo.

Od 1902. godine, o Tekelijinoj zadužbini starao se Srpski narodno-crkveni saborski odbor, koji je njome upravljao kao posebnom fondacijom. Duhovni nadzor, uključujući i izbor pitomaca, pripao je posebno imenovanom telu, zvanom Patronat. Dugogodišnji nadzornik Tekelijanuma bio je legendarni Stevan V. Popović koji je ovu dužnost obavljao više od tri decenije, između 1882. i 1918. godine.

Odlukom Patronata, stara zgrada Tekelijanuma je zbog dotrajalosti porušena 1906. godine, a kamen temeljac novog Tekelijanuma postavljen je 10. novembra 1907. godine. Novo, velelepno zdanje podignuto je i useljeno 1909. godine. U tom razdoblju, u A krilu zgrade nalazio se internat za srpske đake, a u B krilu stanovi za izdavanje, od čije stanarine se internat izdržavao. U ovoj zgradi, u ulici Veres Pln utca, broj 17-19 u centru Pešte, i danas se nalazi Tekelijanum.

Između dva svetska rata Tekelijanum nije radio punom snagom. Broj pitomaca je bio smanjen, jer su zadužbinska dobra, pod udarom inflacije, veoma obezvređena. Deo zgrade morao se izdavati pod kiriju da bi se zadužbina održala.

Tekelijanum se, potom, postepeno oporavljao, i u periodu od 1941. do 1944. bilo je u njemu više od trideset pitomaca koji su primali veoma skromne stipendije. Vreme posle Drugog svetskog rata nanelo je najteži, bezmalo fatalan udarac Tekelijanumu. Godine 1952. zgrada je nacionalizovana, a zadužbina je privremeno prestala da postoji.

Mađarske državne vlasti su tek 1996. vratile polovinu zgrade Budimskoj eparhiji Srpske pravoslavne crkve. I posle 65 godina samoće, memle i zaborava, jedna od najznačajnijih kulturnih institucija Srba, ponovo je oživljena zahvaljujući Vladi AP Vojvodine koja je do danas uložila više od 30 miliona dinara i obnovila dva od četiri sprata zadužbine. Ponovo je Tekelijanum utočište mladih ljudi iz cele Srbije koji u Budimpeštu dolaze na školovanje ili, barem, ekskurziju.

Ispravljena je tako i velika nepravda, jer od 1918. godine srpska država nije uložila ni dinar u zadužbinu svog dičnog pretka Save Popovića Tekelije.

(Nastaviće se)