Počinak pored predaka

U 81. godini, iznenada i bez dužeg bolovanja, 21. septembra 1842. u Aradu, upokojio se Sava Popović Tekelija, plemić, narodni dobrotvor, prvi Srbin - doktor pravnih nauka, osnivač Tekelijanuma, prvi doživotni predsednik Matice srpske, političar, ugledni trgovac i filantrop.

U trenutku smrti, njegova puna titula glasila je "visokoblagorodni gospodin Sava ot Tjukjulji, gospodin Vizeša i Kevermeša, zlatne natpetice kavaljer, carsko-kraljevskog i apostolskog veličanstva savetnik, mnogih slavnih madžarskih komitata prisadatelj i svih prava doktor".

Uprkos svemu tome, niko od predstavnika tadašnje Matice srpske nije bio uz Savu Tekeliju u njegovom odsudnom času, niti je ko od njih prisustvovao pogrebu u Aradu. Stevan Bugarski koji je priredio za štampu "Dnevnik Save Tekelije", navodi da su za smrt svog doživotnog predsednika i dobrotvora, "matičari" saznali tek pet dana docnije, 26. septembra 1842. godine!

Ogrešila se Matica srpska o svog dobrotvora. Nije mu se odužila onako kako je on očekivao i zasluživao. Tako Letopis koji ga je veličao kada je Matici zaveštao svu svoju imovinu, ni retkom nije zabeležio Tekelijinu smrt. Pet godina posle upokojenja, 1847, Srpsko opštetstvo iz Arada napomenulo je Matici da bi valjalo spomenikom obeležiti Tekelijin grob. Ne samo da spomenik nije podignut, nego je i grob ostavljen bez ikakvog natpisa.

Grob Tekelijin i danas se nalazi u crkvi Svetog Nikole u Aradu. Hram je izgradio njegov pradeda Jovan, onaj koga je zahvaljujući ispoljenom junaštvu u bici kod Sente 1697, pod komandom princa Eugena Savojskog, bečki car Josif Prvi nagradio plemićkom titulom. Tekelije su bili upravnici aradske crkve Svetog Nikole sve do 1844. godine kada im se smrću Petra, sinovca Save Tekelije, ugasila muška loza.

Nevesela po srpsko istorijsko pamćenje je i činjenica da je tek 1959. godine (a to je 117 godina posle Tekelijinog upokojenja), nastojanjem i o trošku Pravoslavne srpske crkvene opštine u Aradu, u patosu Tekelijine crkve, nad porodičnom grobnicom, urezan ćirilični natpis:

"Ovde počiva Sava Tekelija (1761-1842) i njegovi pretci. Slava im!"

U godinama posle smrti, dobar deo Tekelijinih shvatanja i zalaganja - među ostalima i načelno stanovište da Matica izraste u učeno društvo ili akademiju nauka - napušten je ili potpuno zaboravljen. Matica je sve svoje snage godinama usmeravala isključivo na preuzimanje Tekelijine oporuke, što uprkos ispravnom zakonskom zaveštanju, nije išlo nimalo lako.

Tek 1843. godine, Matičini izaslanici uspeli su da iz Arada u Peštu prenesu pokretnu imovinu, obveznicu, dragocenosti, novac, numizmatiku, akte, porodična pisma, bogatu bublioteku...

U docnijim godinama, kao da je postepeno narastala svest o veličini i značaju Save Tekelije po srpski rod. Sećanje na njega održavalo se u kulturnim i političkim krugovima Srba u Ugarskoj. Matica srpska, u spomen na njega, svečanim programom od 1839. obeležava dan Svetog Save, a bila je nosilac i velike proslave Tekelijine stogodišnjice u Novom Sadu 1861. godine.

Za sobom je Sava Tekelija ostavio nekoliko objavljenih pisama, pesama i sadržajnih rasprava koje je pisao na srpskom, latinskom, nemačkom i rumunskom jeziku. Bavio se pitanjima istorijata svoje porodice, srpskog pravopisa, vaspitanja i kulturnog razvitka srpske omladine.

Najvažnije mu je, ipak, delo memoarskog karaktera pod naslovom "Opisanije života moga", kao i "Dnevnik Save Tekelije" koji je vodio u Beču od 1795. do 1797. godine.

Dnevnik obiluje prvorazrednim istorijskim podacima, protkan je vrlo oštroumnim i duhovitim opservacijama i razmišljanjima autora. Iz neobjašnjivih razloga ovo delo je ostalo u Aradu i bilo je prenebregnuto, odnosno zaboravljeno, sve do naših dana. Tek 1992. godine štampala ga je i objavila Matica srpska.

Ali, kako istorijska distanca ponekad i ispravlja nepravednosti, svest o značaju Save Tekelije tinja, jače ili prigušenije, sve do današnjeg vremena. Sećanje na najvećeg srpskog dobrotvora, severno od Dunava, naročito se "razgorelo" pre četiri godine kada je Vlada Vojvodine, na čelu sa dr Bojanom Pajtićem, obnovila njegovu zadužbinu Tekelijanum, u središtu Budimpešte.

Tim povodom i današnje generacije spoznale su da je Sava Tekelija bio ličnost koja se izuzetno visoko kotirala među sunarodnicima, ali i na austro-ugarskom dvoru u prvoj polovini 19. veka. Ugledan, obrazovan i bogat Srbin koji je kompletan svoj život, ugled, znanje i imetak nesebično podario rodu svome.

(Kraj)