Zločin ispod Ararata

U proleće 1915, usred Prvog svetskog rata, nemačke diplomate iz ujedinjenog Osmanlijskog carstva, od koga će kasnije nastati Turska, javile su da je jermensko stanovništvo proterano iz istočne Anadolije. Navodno, taj predeo postao je ratno područje, a Jermeni su predstavljali opasnost. Tamošnji, vekovima nastanjeni, Jermeni „preseljeni“ su na jug, u negostoljubive pustinjske predele Sirije i Iraka. Prilikom tog preseljenja i daljim proganjanjem u narednim godinama, čak milion i po Jermena izgubilo je život.

Na Zapadu, sudbina Jermena nije izazivala naročito interesovanje. Nemačka je još jednom bila iznenađena događajima kada je u proleće 1921. u Berlinu ubijen Talat Paša, nekadašnji veliki vezir i ministar unutrašnjih poslova Osmanlijskog carstva, kojeg su i saveznici tražili kao ratnog zločinca. Ubica je bio 25-godišnji jermenski student koji je u svojoj žrtvi video krivca za zlodela nad jermenskim narodom.

Jermeni su se do pre nekoliko godina osećali izdano, jer sa svojom kolektivnom traumom dugo nisu shvaćeni ozbiljno. Zločin nad Jermenima je i posle Drugog svetskog rata, i uprkos nemačkom genocidu nad Jevrejima, ostao pastorče istoričara. Na to su, pre svega, uticali udaljenost Osmanlijskog carstva i njegova specifična istorija. Nije mnogo pomoglo čak ni to što je nosilac Nobelove nagrade za mir Eli Vizel zločin nad Jermenima označio kao holokaust pre holokausta.

Na temu stradanja Jermena uvek se vode ogorčene diskusije, a u Turskoj su događaji iz 1915. donedavno bili tabu tema. Čak i danas, pred turskim sudom citiraju se intelektualci koji „preseljenje“ jermenskog stanovništva označavaju genocidom, a turska diplomatija reaguje sa gnevom na obrađivanje teme kao genocid u zapadnim medijima i školskim udžbenicima.

Parlamenti EU su se bavili događajima koji su se dogodili skoro pre jednog veka. U junu 2005. godine nemački Bundestag je doneo jermensku rezoluciju, a u oktobru 2006. francuski parlament je zaključio da osporavanje genocida nad Jermenima zakonski sankcioniše. U Francuskoj je veliki broj jermenskih doseljenika, među kojima je i najpoznatiji šansonjer Šarl Aznavur, čiji su roditelji uspeli da se spasu i pobegnu u Pariz. Oficijelna Turska takve parlamentarne odluke shvata kao uvredu, kao i odlikovanje turskog pisca Orhana Pamuka Nobelovom nagradom za književnost 2006. godine. Pamuk je stalno kritikovao svoju zemlju zbog njenog ophođenja prema zločinu nad Jermenima.

MeĐutim, to neće pomoći stotinama hiljada žrtava i njihovim potomcima, i ostaje važno pitanje kako će politika tadašnje Turske da se tumači kroz istoriju. Da li se radilo o bezobzirnom preseljenju ljudi, koje je zbog okolnosti i državnog ignorisanja svojih jermenskih građana dovelo do katastrofe, ili o planiranom genocidu Osmanlija?

Evropska javnost je o egzodusu Jermena saznala tek 1984. godine. U Prvom svetskom ratu su, navodno, progoni bili obuhvatniji - kako bi unapred sprečili neželjenu pobunu Jermena, oni su morali biti preseljeni, glasilo je obrazloženje državne uprave. Stanovništvo je prethodno bilo nahuškano protiv svojih jermenskih sugrađana svakakvom propagandom i vešto plasiranim glasinama - što se političkim spletkarima činilo neophodnim, jer su se muslimanske i hrišćanske grupe stanovništva u Anadoliji sasvim dobro slagale.

Jermenima su turske vlasti pripisivale simpatije prema neprijateljskoj Rusiji, pa su priznanja o planovima pobune ili veleizdaji iznuđivana okrutnim mučenjem.

U maju 1915. godine došlo je do najvećeg talasa deportacije. Nasuprot delegatima savezničkih zemalja, turski dostojanstvenici, kao Talat Paša koji je kasnije ubijen, za vreme operacije prilično su se otvoreno izjasnili za potpuno uništenje jermenskog dela stanovništva Osmanlijskog carstva. Delimično bez ikakve hrane, stanovnici su morali da napuste svoje kuće i isprva da žive na nepristupačnom terenu.

Jermeni su proterani iz cele Anadolije i deportovani na jug - i to bez razlike, od odojčeta do starca. U kolonama i na krcatim vagonima za stoku napredovala je deportacija. Bez obzira na uslove nedostojne čoveka, u toku proterivanja ponovo je došlo do masakra. Nedeljama su se mogli videti leševi kako plutaju Eufratom u pravcu mora, često vezani po dvoje, jer su žrtve žive bacane u vodu.

Da li je to, dakle, bio genocid ili ne? Pitanje ostaje vrlo osporavano, čak i kada većina istraživača polazi od namere uništenja i broj žrtava procenjuje na milion i po. U svakom slučaju, ne može se, kao u slučaju nemačkog genocida nad evropskim Jevrejima, predočiti jasan zaključak koji bi nesumnjivo dokazao nameru.

Pojedini istoričari, kao i zvanična turska interpretacija događaja, insistiraju na tome da sve slučajeve klasifikuju po tome da li su za žaljenje, tragični ili neoprostivi, ali i da se odbaci pojam „genocid“, upravo zbog toga što ne postoji dokaz koji bi mogao da potvrdi međunarodno činjenično stanje genocida.

Pravno gledano, turska vlada se kreće po sigurnom terenu kada, uprkos obimu tragedije, poriče genocid. Međunarodno činjenično stanje, naime, postoji tek od 1948. godine, decenijama posle događaja u Anadoliji. Ali, da li je takav legalan stav udovoljio izazovu? Jedan odgovor, prihvaćen sa svih strana, na pitanje o genocidu, i uprkos obimnom istraživanju, dakle, ne postoji - možda upravo zato što razjašnjenje toliko puno znači za Jermene baš kao i za Tursku.

(Nastaviće se)