Mir iza gvozdenih vrata

ISTOČNO od Beograda čitavih 150 kilometara, ali i dobra tri sata vožnje uskim drumom - Lepenski vir ostaje nepristupačan i vodenim putem sa Dunava, pa tako, mada danas u reprezentativnom izdanju dočekuje namernike - još predstavlja nedovoljno iskorišćen kulturni i turistički resurs. Upravo zahvaljujući Dunavu to čudesno naselje je i niklo na njegovoj peščanoj obali pre devet hiljada godina.

Tu su, u tom surovom ambijentu ipak postojali povoljni uslovi za život. I danas, sudeći po jedinstvenoj flori tog lokaliteta gde se susreću vetrovi iz Sibira i „široko“ iz Mediterana, opstaju biljke koje nisu preživele u drugim delovima Evrope. I prirodno čudo - veliki vir koji je zahvatao nekoliko kilometara Dunava uz njegovu desnu obalu negdašnjim ribarima je bio pravi „božji poklon“. Naime, u klisuri Gvozdenih vrata, koja je danas zbog izgradnje hidroelektrane pretvorena u mirno jezero „carevao“ je čudesni vir koji je čunove ribara, pošto bi se maticom spustili niz reku - vraćao uzvodno, kilometrima baš do negdašnjeg praistorijskog naselja Lepenski vir.

Ko su ti ljudi koji su svojevremeno svojim umećem - ostacima kuća, skulpturama, oruđem i nakitom nađenim pod debelim slojevima zemlje i mulja zapanjili arheologe, a i danas predstavljaju prvorazrednu atrakciju nad kojom stručnjaci još nisu dali završnu reč. I danas se, uvek iznova, arheolozi i antropolozi, kao i drugi stručnjaci bave novim čitanjem otkrivenih artefakata, ali i novim istraživanjima na lokacijama drugih, Lepenskom viru srodnih naselja kad god se dogodi izuzetno nizak vodostaj na Dunavu.

Dragoslav Srejović tvrdi da je reč o potomcima stare evropske populacije iz razdoblja starijeg kamenog doba. Pred kraj ledenog doba, oko 20 hiljada godina pre nove ere, zajednice ove populacije žive u pećinama u Đerdapu sve do otprilike sedam hiljada godina pre nove ere, kad klima otopljava, pa pećina više nije jedini i neophodni zaklon i stan. Može da se živi i pod otvorenim nebom, u staništu manje solidnom od pećine. Postepeno se ljudi spuštaju ka reci, naseljavaju peščane terase i uslovi takvog života utiču na formiranje novih sistema opstanka, organizovanja života, pa se tako postepeno rađa kultura Lepenskog vira.

Naselje na peščanoj terasi nije moglo da se širi ni prema reci, ni prema klisuri u zaleđu, pa je priraštaj uticao na bolju organizovanost i naselja i života u njemu. To se može pratiti kroz slojeve koje su arheolozi otkrivali.

Najstarije naselje ujedno je i najmanje. Na „terasi“ je moglo da živi po par porodica. Malobrojnost zajednice, ograničenost komunikacija i svođenje ekonomski eksploatisane teritorije na neposrednu okolinu naselja nužno znači da svi članovi zajednice imaju jednake obaveze i ista prava. Zajednica je, kako konstatuje Dragoslav Srejović u tim uslovima neprijateljski raspoložena prema svakom autoritetu i svim individualnim težnjama.

Kad „pukne“ takvo ustrojstvo rađa se mlađe naselje Lepenskog vira, ono kojem se i danas divimo. Stanovnika je na peščanoj terasi više - do dvadesetak kuća i najmanje stotinak žitelja. To uslovljava nova rešenja, organizaciju naselja: staništa se više ne dižu stihijski i proizvoljno, već po utvrđenom obrazcu. U središtu ovog naselja nalazi se i prostrani trg.

Uvedena je podela rada - više nemaju svi jednake obaveze ni ista prava. Ipak, ovakva podela rada, u uslovima neproizvođačke ekonomije, ne dovodi do bogaćenja pojedinaca. Ako se može govoriti o raslojavanju, ono je uslovljeno upravo određenim sposobnostima pojedinih članova zejednice.

Složenost pogrebnih rituala kojima se poslednjih godina posvećeno bavi arheolog dr Dušan Borić, predavač na univerzitetu u Kardifu, pokazuje da se u to vreme formira društvo u kome neki pojedinci uživaju posebne povlastice za života, ali i trajno poštovanje posle smrti. Pretpostavlja se, s pravom, da se ova hijerarhija mogla zasnivati isključivo na posedovanju onih znanja i(li) sposobnosti koji su imali vitalni značaj za zajednicu.

Lepenski vir je bez sumnje najinteresantnije i najznačajnije naselje među susedima, ali da bi se to vreme bolje razumelo nužno je upoređivati rezultate i nalaze Lepenskog vira sa onima iz Padine, Vlasca i sa Hajdučke vodenice. I na arheološkom nalazištu Padina, koje je istraživao akademik Borislav Jovanović, kao i na Vlascu, nađene su trapezoidne osnove kuća i u njima četvrtasta kamena ognjišta. U najranijem periodu na sve četiri lokacije pokojnici su sahranjivani sa prekrštenim nogama, kasnije paralelno sa rekom i glavom orijentisanom nizvodno. Ali, postoje i razlike...

Na sve četiri lokacije, Lepenski vir, Padina, Vlasac i Hajdučka vodenica, stanovnici su jeli ribu i divljač. A u srednjem neolitu, oko 5900-5500. godine pre nove ere, oni na Lepenskom viru su za razliku od ostalih na meni stavili i domaće životinje i biljke.

(Nastaviće se)