Biserna školjka Dunava

MONUMENTALNA staklena „školjka“ koja na desnoj obali Dunava pokriva izmešteno arheološko nalazište Lepenski vir, i tako za pokolenja čuva jedinstvenost novootkrivene preistorijske kulture za koju se nije ni slutilo da postoji - krije i sva uzbuđenja i ushićenja koja je lokalitet pre 40 godina izazvao kad je počeo da se pomalja pod slojevima dunavskog peska.

Nešto od te atmosfere biće dostupno posetiocima putem kompjutera postavljenih u novoizgrađenom vizitorskom centru. Ipak, deo stručne i naučne rasprave u vezi sa starošću, odnosno tačnom datiranju lokaliteta, ovde nije u prvom planu.

U vreme dok je Dragoslav Srejović istraživao Lepenski vir, lokalitet Padina i danas istražuje akademik, arheolog Borislav Jovanović. Na Padini i na Lepenskom viru na podovima trapezoidnih kuća nađena je starčevačka, ranoneolitska keramika. Stoga Jovanović Padinu smešta u rani neolit, a Srejović tvrdi da je naselje iz mezolita, te da ostatke treba tumačiti kao umetke iz gornjih, mlađih slojeva.

Da bi u potpunosti, ili s velikom verovatnoćom problemi hronologije bili rešeni, ovim pitanjima počinje da se bavi dr Dušan Borić, tada profesor na Kembridžu, a danas na Kardifu. On ističe kako se mnogo više verovalo keramičko-tipološkim fazama nego radiometrijskom datiranju. Od 1999, Borić se bavi revizijom stratigrafskih odnosa na arheološkim lokalitetima u Đerdapu. Neumorno istražuje zaleđe tražeći veze između obale i kontinenta. Nove nalaze i arheološke nalaze iz ranijih iskopavanja, polovinom sedme decenije, nosi na analize u Kembridž. Artefakti se podvrgavaju najnovijim izotopskim analizama...

Postojeće razlike uglavnom se odnose na upotrebe termina „mezolit“ i „neolit“, kojima se, kako Borić objašnjava, s jedne strane označavaju hronološki periodi, a sa druge - tipovi društva povezani sa marksističkom definicijom određenog oblika proizvodnje. Dakle, mezolit je period lovačko-sakupljačko-ribolovačkog načina proizvodnje, a neolit se dovodi u vezu s poljoprivrednom proizvodnjom.

Iako je savremenim metodama faza trapezoidnih kuća datirana u period oko 6200. godine pre nove ere, mnogi stručnjaci su smatrali da Lepenski vir treba odrediti kao mezolitski, zbog pojedinih odlika kontinuiteta sa prethodnom lokalnom, mezolitskom đerdapskom tradicijom, kao i zbog toga što žitelji trapezoidnih kuća i dalje prevashodno ribare i sakupljaju plodove. Prema arheološkim nalazima može se dokazati njihova veza sa zaleđem koje živi po „normama“ neolita. Upravo u zaleđu su konstatovana prva naselja zemljoradnika i stočara.

Borić stoga za kulturu na obalama Dunava u Đerdapu određuje prelaznu fazu i svojim nalazima dokazuje mešanje različitih kultura obale i zaleđa.

Posao arheologa nije samo da iskopa ostatke ranijih civilizacija, da ih datira što tačnije, već i da objasni što je moguće bolje funkcionisanje zajednica „dalekih predaka“.

Dakle, postavlja se pitanje šta je nagnalo zajednicu Lepenskog vira na takvo elaboriranje prostora oko kamenih ognjišta, koje je zapanjilo i stučnjake, kao i na dalje simboličko izražavanje lokalne originalnosti kroz umetnost oblikovanja džinovskih oblutaka od peščara.

Dr Dušan Borić smatra, što detaljno objašnjava u svojim naučnim radovima, da je uzrok pojave prvih zemljoradničkih zajednica - u okolnim regijama s kojima je zajednica starosedelaca dolazila u kontakt. Ovaj period „mezolitsko-neolitske transformacije“ karakteriše koegzistencija lovaca, sakupljača i „zemljoradnika“ u neposrednoj blizini.

U periodu „transformacije“ na Lepenskom viru - utvrđeno je analizom kostiju - bivaju sahranjeni i savremenici starosedelaca koji se nisu dominantno prehranjivali ribom. To znači da u Đerdap dolaze osobe koje nisu lokalnog porekla, a to je bitna razlika u odnosu na mezolit. Analize izotopa stroncijuma, koje su na arheološkoj građi Srbije sada prvi put primenjene na primeru đerdapskih mezolitsko-neolitskih sahrana, ukazuju da se upravo u periodu transformacije na Lepenskom viru javljaju individue koje nisu rođene u Đerdapskoj klisuri.

U vreme izuzetno niskog vodostaja na Dunavu - 2006, Borić je ponovo na terenu. Istražuje Vlasac i utvrđuje fazu koja se ovde poklapa satrajanjem trapezoidnih kuća na Lepenskom viru. Određeni elementi promenjenih običaja najjasnije se uočavaju kroz ukrašavanje. To upućuje na zaključak da su oni koji su ovde sahranjeni bili uključeni u novu neolitsku mrežu razmene koja se u to vreme formira na Balkanu.

Dakle, nova istraživanja u Đerdapu i zaleđu, kao i primena novih laboratorijskih tehnika na materijalu ranijih iskopavanja, dovode do značajnih pomaka u sagledavanju kulture koju nazivamo Lepenski vir. Odnosno, za lokalnu populaciju se, tokom ovog perioda, ni na koji način ne može reći da je bila izolovana. Lokalni đerdapski ribari aktivno učestvuju u razgranatim mrežama razmene u dobavljanju egzotičnih dobara u koje spadaju, na primer, i školjke, koje se jedino nalaze na ušću reka u more. Ove zajednice u Đerdapu tokom više vekova kasnog mezolita, komunicirale su sa udaljenim područjima, sve dok se u periodu transformacije iznenađujuće mobilne neolitske zajednice nisu našle na kapijama Đerdapske klisure.

(Kraj)