Komunisti trn u oku

ŽIVEĆI povučeno u sobičku hotela “Tjudor Kort” Slobodan Jovanović je nastavio da piše. Deo rukopisa je objavljivao u vodećim srpskim i emigrantskim listovima i publikacijama u Francuskoj, SAD i Kanadi. Drugi deo rukopisa je ostavio za objavljivanje posle njegove smrti. Budući da su ti rukopisi dugo bili teško dostupni i manje poznati, zaslužili su da im se posveti posebna pažnja.

Časopis “Poruka” je izlazio u Londonu od 1950, kada je Jugoslovenski odbor uputio “Poruku jugoslovenskoj emigraciji - Srbima, Hrvatima i Slovencima”. Potom su počeli da izdaju svoje glasilo, “Poruku”, od decembra te 1950. Urednik je bio Radoje L. Knežević, a glavni saradnici Slobodan Jovanović (analiza jugoslovenskog režima), Bogoljub Jevtić (međunarodni problemi), Radoje Knežević (dokumentacija), Prvislav Grisigono, Živko Topalović, Miodrag Purković i Miodrag Stajić.

Po mišljenju Desimira Tošića, dve bitne karakteristike ovog lista su politička umerenost, koja je odudarala kako od komunističkog režima u zemlji tako i od većine jugoslovenskih emigrantskih krugova u svetu, i skromnost izdavača i tehničke opreme lista. Pored toga, on kao vrlinu ističe i činjenice da su tekstovi u “Poruci”, zahvaljujući ponajviše Slobodanu Jovanoviću, bili na zavidnom stručno-analitičkom nivou.

U tom smislu, oni su raskid između jugoslovenskih i sovjetskih komunista tretirali kao realnost, a ne “nameštaljku” i “podvalu” Zapadu. “Poruka” je takođe dosta prostora posvetila i Milovanu Đilasu, prenosila neke njegove tekstove, jer je u njemu videla istorijskog svedoka razvoja sistema i prilika u Jugoslaviji posle Drugog svetskog rata.

Slobodan Jovanović je u tom časopisu, od 1951. do 1958, komentarisao politička zbivanja u Jugoslaviji. Pored toga, pisao je povremeno i pomene istaknutim ličnostima u emigraciji, prikaze značajnijih knjiga i slično. “Sa svoje londonske osmatračnice Jovanović je pomno i znatiželjno pratio zbivanja u komunističkoj Jugoslaviji. Nema skoro nijedne oblasti života u njoj koja je ostala izvan njegovog vidokruga, kao što nema nijednog znatnijeg događaja iz onih godina koji nije naišao na njegovu pažnju” (D. Basta).

Teme Jovanovićevih priloga nametali su burni događaji u posleratnoj Jugoslaviji, koje je on budno motrio i komentarisao:

“Ustavna promena u Jugoslaviji”, “O istorijskoj ličnosti Dragoljuba Mihailovića”, “Staljinova politika”, “Titoizam”, “Posle Zagrebačkog kongresa” (1952);

“Novi jugoslovenski Ustav”, “Samouprava u komunističkoj Jugoslaviji”, “Crkva i škola u Jugoslaviji”, “Novi nacrt zakona o univerzitetu”, “Komunisti sami o sebi”, “Titova demokratija”, “Jedno službeno tumačenje titoizma” (1953);

“Đilasov slučaj”, “Jedna Titova izjava za stranu štampu”, “Unutrašnje teškoće jugoslovenskih komunista”, “Velebitovo predavanje”, “Novi zakon o univerzitetu”, “Tito i Kardelj o komunističkoj privredi”, “O komunama” (1954);

“Privredni kriminal”, “Đilas-Dedijerov slučaj”, “Kardeljev govor u Oslu”, “Kraj Titove demokratije”, “Tito izvan blokova”, “Novo uređenje srezova i opština”, “Današnje stanje Jugoslovenske komunističke stranke” (1955);

“Titov ekonomski izveštaj”, “Američka proučavanja totalitarizma”, “Omladina u Jugoslaviji”, “O episkopu Nikolaju”, “Tito i Sovjeti” (1956);

“Đilas i Kardelj”, “Omladina i komunisti”, “Titov govor pred Socijalističkim savezom”, “Novi zakon o advokaturi”, “Rankovićev izveštaj”, “Kongres radničkih saveta” (1957);

“Tito i Moskovska deklaracija”, “Beogradsko suđenje socijalistima”, “Skupštinski izbori i komunistički kongres” (1958).

Koristeći svoje ogromno znanje, iskustvo i intuiciju, Slobodan u ovim člancima ulazi u suštinu svakog pitanja. Služeći se ironijom, podvrgavao je demistifikaciji osnovne postulate komunističkog poretka, a režim razornoj kritici. Tako, na primer, ističe da “titoizam kao neka nova ideologija ne postoji. Netačna je tvrdnja da je titoizam zlatna sredina između zapadnoevropskog socijalizma i ruskog komunizma. To je pod novim imenom, opet komunizam”. Odnos jugoslovenskih komunista prema Zapadu on prikazuje ovako: “Od Zapada oni ne primaju ni ideje ni ustanove; ne primaju čak ni književne mode; jedino što primaju, to je novac”.

Jovanovićevi tekstovi predstavljaju hroniku otvorenih, neposrednih i autentičnih svedočenja o ljudskoj i nacionalno-državnoj tragediji. Nastali su neposredno posle ratne kataklizme i sloma Kraljevine Jugoslavije, koja je nestala u tragediji građanskog i etničkog rata, ostavljajući za sobom materijalnu i emotivnu pustoš.

Jovanović je težio da bez ostrašćenosti i zaslepljenosti pronikne u tadašnja neprozirna i protivrečna zbivanja. Izlazio je u susret životnoj potrebi suočavanja sa sudbonosnim pitanjima i izazovima svog vremena. Otuda je “Poruka”, kao knjiga jedne emigrantske sudbine, istorijski izvor prvoga reda, dragoceno svedočanstvo o angažmanu jugoslovenske intelektualne i političke elite, koja se posle Drugog svetskog rata našla u emigraciji i suočila sa slomom Kraljevine Jugoslavije i uspostavljanjem nove komunističke države na njenim razvalinama. Jovanovićevi prilozi u tom listu imaju značaj arheološkog belega iskopanog iz zgarišta jedne civilizacije, svedočanstvo o tragediji jugoslovenskih emigranata.

(Nastaviće se)