Milost umesto mača!

MLADI kralj Lajoš se sredinom jula uputio ka Beogradu, sa pratnjom od svega 200 ljudi. Ni posle mesec dana nije uspeo da okupi značajniju vojsku. Jovan Zapolja, kao najmoćniji ugarski feudalac u tom trenutku, nije poslao nijednog svog čoveka, dok je pomoć Austrije i Češke bila nedovoljna da bi se značajnije oduprlo Osmanlijama. Jedna ugarska lađa, sa posadom preobučenom u tursku odeću, pokušala je da se probije Dunavom do Beograda, ali je otkrivena i posečena. Beograd je bio prepušten sam sebi.

Osvojivši Donji grad, osvajači su približili svoje topove tvrđavi u Gornjem gradu. Bacane su zapaljive naprave od smole i sumpora, a lagumdžije su neprestano kopale podzemne kanale kako bi minirale bedeme. Jedna po jedna kula se rušila. Zamak Celjskog u Gornjem gradu obrušio se pre vremena, pa su stradali i vojnici koji su bili u njemu, a i oni koji su ga minirali.

Trupe Ahmed-paše 16. avgusta pokušavaju direktan proboj. Vodile su se žestoke borbe prsa u prsa. Branioci, među kojima se naročito istakao zapovednik jedne od kula na severoistočnoj strani, Jakov Utješinović, žestoko su odgovarali, želeći da veruju da će pomoć stići ako uspeju da odole još neko vreme. Posebnu pažnju privlači podatak da je Ahmed-paša motivisao svoje ratnike govoreći im da je tog dana Vidovdan. To navodi na zaključak da su Ahmed-paša, kao i ostali osmanski zapovednici, za glavne neprijatelje u tvrđavi smatrali Srbe.

Narednog dana je završen most preko Save, koji je olakšao turskim trupama prelazak na drugu stranu. U taboru branilaca počinje da se razmišlja o predaji. Nije prošlo ni nedelju dana, a prvi prebezi napuštaju opsednuti grad. Dok jedna grupa branilaca zagovara trenutnu predaju, još ima onih koji to odbijaju, radije prihvatajući mučeničku smrt. Grad potresaju eksplozije, požari su na sve strane, nema više hrane... Tih poslednjih dana avgusta 1521. godine već je svim braniocima jasno da pomoć neće stići.

Razgovori o predaji počinju 24. avgusta. Branioci traže rok od nekoliko dana za predaju, što Osmanlije smatraju neprihvatljivim. Borbe se nastavljaju 25. avgusta, te narednog dana kreće sveopšti turski napad. Ključni događaj predstavlja bekstvo iz grada u noći 28. avgusta jednog "imućnog nevernika", koji donosi u osmanski logor vesti o očajnom stanju branilaca.

U tim uslovima, jedan od zapovednika odbrane Beograda, mađarski podban Mihail More je, 29. avgusta 1521. godine, poslao poslanstvo sa ponudom da grad preda sultanu, uz samo jedan uslov: da se posada slobodno povuče. Sultanovim pristankom započinju vekovi istorije Beograda kao značajnog turskog uporišta za prodore u srednju Evropu.

Uz zvuke zurli i veselje, janičari su prvi ušli u Beogradsku tvrđavu. Sultan Sulejman ušao je u Beograd 30. avgusta 1521. godine, deleći borcima dukate kao nagradu. Beograd biva proglašen prestonicom Smederevskog sandžaka (ali mu se ne menja ime), a Crkva Uspenja Bogorodice biva pretvorena u džamiju.

Posle zauzimanja Beograda, u skladu sa zaključenim sporazumom, ugarska posada je napustila tvrđavu u roku od jednog dana, a Srbi su ostali u Donjoj tvrđavi. Osim toga, omogućen je odlazak ugarskom stanovništvu Beograda koje je želelo da se vrati u svoju zemlju. Oni koji su svojevoljno ostali i prihvatili plaćanje harača, kao izraza svoje pokornosti, nisu uznemiravani.

Sasvim drugačije su, međutim, Osmanlije postupile sa zatečenim srpskim stanovištvom. Sultan je 9. septembra 1521. godine naredio da se "ratnici iz Beograda proteraju u Carigrad pod stražom". Beograd su tada napuštale čitave porodice. Tom prilikom, osim izgnanika iz beogradske tvrđave, prognano je i pokoreno stanovništvo iz tvrđava u Sremu: Kupinika, Bareša, Zemuna i Slankamena. Prilikom njihovog raseljavanja vođeno je računa o ranijem statusu i zanimanjima prognanika, pa je gradsko stanovništvo naseljeno u samom Istanbulu. Seljaci-zemljoradnici naseljeni su u Beogradsko Selo (tur. Belgrad ky), dok je stanovništvo Srema naseljeno u unutrašnjosti, nedaleko od Istanbula.

Čak i pred strahotama progonstva, srpski narod nije zaboravio svoju veru i svoje svetinje. Tako su prognanici, noseći sa sobom ono što se moglo poneti, poneli i svoje svetinje, tj. mošti Svete Petke, mošti carice Teofane i ikonu Bogorodice. Sultan svoju "milost" iskazuje dozvolom da stanovništvo iz naselja duž puta sme da izađe na drum i celiva ikone, ali pod uslovom da za to plati. Ove svetinje su i u Carigradu svečano dočekane, uz veliko poštovanje.

Koliko je centralna vlast u vreme Sulejmana Zakonodavca vodila računa o pravnoj utemeljenosti i izvesnoj vrsti legalizacije mera koje je sprovodila, govori i podatak da se nastojalo da se pronađe i šerijatsko tumačenje i utemeljenje ovog progona. Tako se u beogradskoj fethnami iz septembra 1521. godine, upućenoj svim kadijama u Osmanskom carstvu, iznosi stav da "svaka loša osoba može postati dobra". Naime, "iako su zaslužili mač", ukazuje im se milost, jer "istaknuti pravnici" ne odobravaju ubijanje onih koji traže milost. Oni se stoga proteruju u "islamsku sredinu".

KRALj OKRIVIO BANOVE

UGARSKI izvori iz 16. veka predaju Beograda uvek dovode u vezu sa Srbima, ističući njihovu brojnu premoć u gradu. Po njima su Srbi izdali hrišćansku stvar, dok su Ugri predstavljeni kao neustrašivi borci opsednutog grada. Međutim, istina je sasvim drugačija, što dokazuje i sudbina srpskog stanovništva Beograda. I sam ugarski kralj je za pad Beograda okrivio beogradske banove, koji nisu ni bili u gradu tokom opsade. On je naročito zamerio Franji Hedervariju što je za svog zamenika postavio Mihaila Moru. Pretpostavlja se da je "imućni nevernik" koji je došao u osmanski logor u noći 28. avgusta bio sam Mihail More, podban Beograda.

(Nastaviće se)