Velikan male varoši

MINULO je sedam decenija od kada je na Veliku Gospojinu, zajedno sa još stotinu pedeset građana Šida, u ustaškoj raciji uhapšen i Sava Šumanović, jedan od najznačajnijih slikara u istoriji srpske umetnosti.

Dva dana kasnije, 30. avgusta te 1942. godine, 121 Šiđanin, među njima i Šumanović, odvedeni su u Sremsku Mitrovicu i streljani na tamošnjem srpskom pravoslavnom groblju. Telo velikog umetnika ostalo je u zajedničkoj grobnici na mestu ovog masovnog pomora, a dok on i dalje počiva na mitrovačkom groblju, povodom godišnjice tragične smrti slikara obnovljeno je porodično groblje Šumanovića i Tubića na gradskom (srpskom pravoslavnom) groblju u Šidu.

Kada su u ranim jutarnjim satima tog 28. avgusta 1942. godine u kuću Šumanovića upale ustaše i odvele Savu da se više nikada ne vrati, na štafelaju je ostao da se suši njegov triptih "Beračice". Dva dana potom završio se zemaljski život Save Šumanovića, a počeo jedan drugi, koji traje već sedamdeset godina. I ovaj drugi je prepun nedoumica, nagađanja, pitanja, baš kao i onih 46 godina tokom kojih je Šumanović hodao po zemlji, neretko i lebdeo nad njom, mudrovao, voleo, patio... I iznad i pre svega, ispunjavao platna moćnim potezima svoje kičice, i nepogrešivo vođen snagom svog jedinstvenog dara utiskivao u večnost prizore jednako nezaboravne, bilo da je reč o ženskim telima, pejsažima ili pak nečem trećem.

Iako se slikarstvu učio najpre u Zagrebu, ovaj osvedočeni frankofil od rane mladosti je uporno stremio Parizu, epicentru svih umetničkih zbivanja u tadašnjoj Evropi. Iako je bio jedan od prvih naših slikara koji je prispeo u francusku prestonicu i tamo postigao uspeh, ostao je sudbinski vezan za svoj Šid, a šidska galerija, koja nosi njegovo ime, danas sa ponosom čuva više od četiri stotine njegovih dela.

Malo je gradova koji se na ovaj način vezuju za jedno ime, i nije velik broj slavnih i poznatih ljudi koji se mogu poistovetiti sa jednim mestom onako kako se to desilo sa ovim Šiđaninom rođenim u Vinkovcima, slikarom svetskog glasa. Među mnogim mestima na kontinentu koja pamte Savine korake i poteze kičicom samo je Šid zauvek ostao označen njegovim likom i delom.

Šumanović je u svom stvaralaštvu prošao kroz nekoliko faza, a u Galeriji je sačuvana najveća zbirka iz poslednje i najznačajnije, šidske faze, poznate po pejzažima i aktovima, koje je prevashodno slikao u poslednjoj dekadi života.

Ova vojvođanska pogranična varošica ostala je zauvek posuta sjajem Savinog raskošnog dara, ali i obavijena velom misterije, budući da se uz Šumanovićevo bivstvovanje do danas vezuju mnogobrojne tajne, nepoznanice, slutnje i sumnje. Ma kako one bile nemoćne da umanje veličinu njegovog umetničkog genija, svakako intrigiraju mnoge, a jedan od predanih, dugogodišnjih istraživača i teoretičara života i rada velikog slikara je i Živko Brković, koji je Šumanoviću posvetio nekoliko studija.

On je godinama tragao za novim činjenicama iz života Save Šumanovića, a jedan od rezultata Brkovićevog ozbiljnog interdisciplinarnog istraživanja i izučavanja odnosa umetnosti i duševne bolesti na primeru našeg velikog moderniste je i knjiga "Šumanović, umetnik i ludilo". U toj studiji Brković je uspeo, kako veli Žarko Trebješanin, da naslika svu silnu raspolućenost i tragiku Savinog karaktera, koji je ne samo odredio njegovu životnu sudbinu nego i dobar deo umetničkog stvaranja. Viđenje i doživljaj složene i protivurečne ličnosti umetnika u našoj javnosti je, zahvaljujući Brkovićevom psihoanalitičkom pristupu, postalo bitno drugačije, istinitije, ljudskije, kompleksnije.

- Sudbina Šumanovićevih pisama, kojih je moralo biti na stotine, podseća u nečemu na sudbinu samog umetnika. Zagonetno i onespokojavajuće deluje zapis dr Bašičevića, autora prve studije (1961) o slikaru, koji se, kao Šiđanin, sretao i o pismima razgovarao sa Šumanovićevom majkom Persidom. On navodi da je sva korespondencija i dokumentacija iz pariskih godina, prema izjavi umetnikove majke, uništena, "ostala je jedino putovnica iz 1930." Nije rečeno ko je, kada i zašto uništio pisma - reči su kojima je Brković započeo svoj "Epistolarni portret" Save Šumanovića, knjigu sa podnaslovom "Pisma - dokumenti - bolest", koja sadrži četrdeset sedam pisama i nekoliko drugih autobiografskih dokumenata do kojih je autor došao.

"O prećutkivanju istine i drugi razgovori" podnaslov je Brkovićeve knjige "Ave, Šumanoviću, nismo te voleli", još jedne koju je autor posvetio rasvetljivanju ličnosti i dela umetnika kroz analizu njegovog tako specifičnog i tako "umetničkog", "razumnog ludila", a u kojoj se navodi:

"O velikom umetniku Savi Šumanoviću objavljeno je na desetine studije, monografija, urađeni su filmovi, drame, ali su, i pored svega, mnoge enigme njegove ličnosti ostale nerasvetljene - počev od godina odrastanja, nepoznati su nam bitni emocionalni porivi, ljubav i lična prepiska skrivani, psihička bolest zataškavana. Ni smrt umetnikova, u spletu opskurnih okolnosti, nije dovoljno istražena."

Tako je ostalo, evo, i sedamdeset godina nakon te opskurne i monstruozne smrti.

(Nastaviće se)