Vladar loze Nemanjine

SA Stefanom Urošem II, kako je glasilo zvanično vladarsko ime mnogo poznatijeg kralja Milutina, nastupa jedna od velikih, presudnih promena u srpskoj srednjovekovnoj istoriji, od onih koje u popunosti menjaju pravac kojim će se kretati budući razvoj države Nemanjića, ali i karakter samog srpskog društva tog i dolazećeg doba.

Pola stoleća posle smrti kralja Milutina 29. oktobra 1321. godine pa do 2. decembra 1371. godine, kada se smrću cara Uroša rod Nemanjića praktično u svojoj osnovnoj grani ugasio, na prestolu srpske države nalazili su se neposredni potomci kralja Milutina, njegov sin, unuk i praunuk, Stefan Uroš III Dečanski, Stefan Uroš IV Dušan i Stefan Uroš V. Duboko svesni značaja Milutinove uloge, nastojali su da se na njegova dela najtešnje nadovežu, na čemu je naročito insistirao kralj, kasnije i car Stefan Dušan. Svi oni su potvrđivali prelomni značaj Milutinove vladavine, doba koje je srpsku državu odvelo u novom pravcu.

Promena se očitovala u čvrstom, gotovo potpunom vezivanju za Vizantijsko carstvo, uprkos brojnim diplomatskim vezama, dogovorima, obećanjima i manevrima koje je kralj razvijao sa papskom kurijom, zapadnim vladarima i plemićima. Kao zet „cara Rimljana“, za koje su se Vizantinci uporno smatrali, kralj Milutin je od proleća 1299. godine, kada je na Uskrs venčanjem sa princezom Simonidom savez svečano sklopljen, snažno zakoračio u drugi period svoje vladavine. Bio je to potpuno drugačiji period od prethodnih dvadeset godina zajedničke vladavine sa starijem bratom Stefanom Dragutinom, obojica pod pokroviteljskim okom njihove moćne majke, kraljice Jelene Anžujske.

Stefan Uroš Milutin je rođen 1254. ili 1255. godine, u burno, turbulentno i savremenim izvorima izuzetno slabo osvetljeno vreme središnjih decenija 13. veka. Iako naizgled solidno učvršćeni na vlasti u „srpskoj zemlji i pomorskoj“, sinovi Stefana Prvovenčanog su bili suočeni sa mnogim izazovima, izloženi unutrašnjim sukobima i napadima ili pretenzijama spoljašnjih neprijatelja.

Potomci Stefana Nemanje vladali su širokim i raznolikim prostorom od dalmatinske jadranske obale sve do predela Drača na obali Jonskog mora i u unutrašnjosti kopna teritorijama od Zapadne Morave na severu preko Rasa i obronaka Kopaonika do severnih obronaka Šar planine i doline Ibra. Ovim geografski, morfološki, klimatski, ali i politički i verski izuzetno raznovrsnim prostorom gospodario je nominalno kralj Srbije i pomorskih zemalja, sa brojnim lokalnim gospodarima, članovima sopstvene bliže ili dalje porodice.

Iako nominalno vrhovni vladar svih „srpskih zemalja i pomorskih“, vladajući kralj iz loze Stefana Nemanje bio je okružen moćnim rođacima, koji su ograničavali njegovu stvarnu vlast. U oblastima u staroj Duklji - Zeti, dolini Morače, još su znatni uticaj imali potomci starijeg brata Stefana Nemanje, kneza Miroslava, dok su potomci najstarijeg Nemanjinog sina Vukana nastavljajući stare dukljanske tradicije poneli i kraljevsku titulu.

Preuzevši silom vlast od oca, Dragutin je nastojao da se pokaže kao neosporni gospodar srpskih zemalja i pomorskih. Novi kralj je isticao snažno svoj novi položaj povezivanjem neposredno sa Stefanom Nemanjom - svetim Simeonom, postavši drugi ktitor u Nemanjinim Đurđevim stupovima, zidanjem još nedovoljno razjašnjene kapele. Dragutinova samosvest vidljiva je i na njegovom portretu u Đurđevim stupovima, na kome je prikazan slično kao što su prikazivani sami vizantijski carevi.

Ovakvim svojim delovanjem i stavovima Dragutin je jasno pokazao da ne može biti govora o slaboj i nesigurnoj ličnosti, neaktivnom kraljeviću koji nije imao velikih političkih ambicija u pogledu jačanja ili širenja svog „otačastva“. Time se u navodnoj suprotnosti sa agresivnijim, ambicioznijim i sposobnijim Milutinom, oko koga se okupila „progresivna“ vlastela sličnih osobina, ni na koji način ne mogu tražiti uzroci „neminovnosti“ smene braće na prestolu.

Milutinov status nakon svrgavanja kralja Uroša i problem međusobnog odnosa braće samo su neka od do sada neproučavanih pitanja ovog vremena.

Dragutinov pad sa konja pod Jelečom i njegova povreda, odnosno prelom noge, koji se po Danilovim vestima, dogodio ne mnogo vremena posle dolaska na presto, predstavljao je presudni uzrok za njegovu predaju vlasti mlađem bratu. Ovaj događaj je, po Danilovoj naraciji, izazvao „veliko komešanje“ u zemlji, koje je očigledno potrajalo određeno vreme, sve dok kralja Dragutina nisu ubedili da je opasno i gotovo nemoguće da ostane na prestolu. Sve što se desilo, on je potom pripisao Božjoj kazni za bezakonje koje je počinio, odnosno pobunu protiv oca.

Razvoj događaja ukazuje na prijateljske i savezničke odnose dva brata, koja su, što ne može biti bez značaja, bili oženjeni dvema sestrama, ugarskim princezama Katarinom i Jelisavetom, pa i time bili u istom statusu kada je reč o odnosima sa uticajnim susedima.

Dragutinovo kobno povređivanje spominje i Georgije Pahimer još u priči o dogovoru oko sklapanja saveza i braka mladog Milutina i Ane Paleolog, izričito rekavši da je on povredio nogu i da je želeo „da živi ne radeći ništa“. Po vizantijskom piscu, Dragutin je bio povređen još pre 1269-70. godine, kada je sklopljen savez i dogovoren brak Milutina i Ane Paleolog, a mlađi srpski kraljević bio određen kao očev naslednik na prestolu.

(Nastaviće se)