Savez dvojice braće

VELIKO komešanje koje je nastupilo u Srbiji okončano je sastankom braće u mestu Deževu, u oblasti župe rašskije (kako navodi Danilo II), na kome je Dragutin Milutinu predao vlast, uz Danilov opis Milutinovog preuzimanja oružja i konja starijeg brata, ali i brojnog drugog blaga. U Žitiju kralja Milutina o predaji vlasti, ili bilo kakvom političkom odnosu među braćom u ovo vreme, nema ni spomena. Po svojoj osnovnoj ideji, Milutin je izabrani vladar, pozvan božanskim promislom da spasi svoju otadžbinu, te stvarne istorijske okolnosti i politički događaji i obrti za pisca nisu bili ni od kakvog značaja.

Nepoznanice se tiču i pitanja kraljevih žena, odnosno koja je od njih (i da li je) krunisana tom prilikom za kraljicu. Milutin je po svoj prilici 1282. godine bio oženjen Jelisavetom Ugarskom, kraljicom čiji se portret, vrlo je moguće nalazi i u Dragutinovoj kapeli u Đurđevim stupovima. Potpuno prećutkivanje Milutinove žene u trenucima kada je on postajao prvi kralj, moglo je imati uzroka u Milutinovom mnogoženstvu.

Izuzetno značajan podatak Nićifora Grigore da se srpska crkva snažno protivila Milutinovom braku sa Jelisavetom Ugarskom, doprinosi nesigurnosti položaja kako Milutinove žene prilikom njegovog dolaska na presto, tako i samog novog vrhovnog kralja. On je tek svojim prvim vladarskim brakom sa Anom, ćerkom novog bugarskog cara Georgija Tertera leta 1284. godine mogao da zauzme svoj novi položaj u punom kapacitetu. Svojom vladarskom ženidbom i napuštanjem ugarske princeze Milutin se u određenoj meri odvojio i od svog starijeg brata Dragutina, koji je od tada - upravo od 1284. godine - i gospodar Beograda i Mačve.

U prvih gotovo dve decenije Milutinove vrhovne vladavine, ne može se govoriti o suprotstavljenosti dve razdvojene elite, okupljene oko kraljeva Dragutina i Milutina, zato što je tokom svih tih godina odnos među braćom bio blizak, saveznički i prijateljski. Saglasje dva brata vidljivo je kako u brojnim njihovim zajedničkim akcijama, tako i u pitanjima ktitorstva, toliko značajnog za vladarsku ideologiju i u nemanjićkoj Srbiji, jer je samo stariji brat podizao zadužbine, sve do presudnog srodstva kralja Milutina sa vizantijskim vasilevsom 1299. godine.

Nepoznanice o stvarnim odnosima među braćom ne mogu oslabiti poznate činjenice o njihovoj saradnji i prijateljstvu, čvrstom savezu i miru u kome su živeli sve do Milutinovog potpunog okretanja Vizantiji 1299. godine, pa time ni isključiti mogućnost o zajedničkom pohodu Milutina i Dragutina u kome su vizantijske oblasti i zauzete. Ma u čijim rukama se Skoplje od 1282. godine stvarno nalazilo, kralj Milutin je tek nakon razlaza sa bratom i sklapanja saveza sa carem Andronikom II brakom sa njegovom petogodišnjom ćerkom Simonidom, formalno postao gospodar ovog grada.

Način na koji su braća Dragutin i Milutin delili vlast jedinstven je u istoriji srednjovekovne Srbije, iako je već u generaciji njihovog oca postalo uobičajeno da više braće nosi kraljevsku krunu. Zagonetan slučaj Dragutinove predaje vlasti mlađem bratu ne može dovesti u sumnju njihove dobre odnose, koji su se nastavili gotovo dve decenije posle smene na prestolu.

U zajedničkoj vladavini kraljice Jelene i kraljeva Dragutina i Milutina, izbijanje potonjeg ispred starijeg brata unelo je, ipak, novu dinamiku pre svega u odnosima sa državama, vladarima i moćnicima u okruženju. Odranije upleten snažno u vizantijsku diplomatiju, Milutin je bio nesumnjivo mnogo spremniji za velike promene koje su potresle vizantijski svet posle smrti cara Mihaila VIII Paleologa 11. decembra 1282. godine od starijeg brata, koga su Vizantinci upadljivo pokušali da zaobiđu u planovima za uspostavljanje dominacije nad Srbijom.

Zajedništvo sa bratom Dragutinom nije bilo, uprkos tome, nimalo narušeno. U prvim godinama posle Milutinovog preuzimanja vrhovne vlasti, on je i dalje bio u braku sa ugarskom princezom Jelisavetom, sestrom Dragutinove žene, ali je sve komplikovanija politička situacija u centralnom i jugoistočnom delu Evrope polako postajala sve prisutnija i u unutrašnjoj srpskoj politici.

Tokom 1283. i u prvoj polovini naredne godine, kralj Milutin se približio novom bugarskom caru Georgiju Terteru (1280-1292), koji je - uprkos svom kumanskom poreklu - vlast osvojio ne kao štićenik moćnog tatarskog kana Nogaja, već kao predstavnik bugarske struje u zemlji duboko razdiranoj podelama i snažnim tatarskim i vizantijskim uticajima. Razumevajući potrebu sklapanja novih političkih savezništava, kralj Milutin je načinio svoj prvi samostalni diplomatski potez ženidbom sa Terterevom ćerkom Anom u leto 1284. godine.

Kada se činilo izvesnim, da će moć Tatara biti uništena, Ugarska će se odlučiti da, zajedno sa Dragutinom, ali i sa kraljem Milutinom, konačno suzbije vlast lokalnih kumansko-bugarskih moćnika u Braničevu, Kudelina i Drmana.

Pobedom nad Drmanom i Kudelinom, najviše je dobio Milutinov stariji brat i od tog vremena u Dragutinovoj vlasti se nalazi i Beograd, koji dobija neposredno od ugarskog kralja, možda i kao nagradu za savezničku vernost, kao i Usora, Soli i Mačva, čime je njegova država znatno uvećana i teritorijalno zaokružena.

Mirne godine, nakon Milutinovog obezbeđivanja trenutne zaštite svog položaja unutar saveza sa Dragutinom - Ugarskom i Georgijem Terterom - Tatarima, uz nesumnjivu podršku majke, velike kraljice Jelene, kralj nije iskoristio za izgradnju, ideološku i stvarno političku, svog položaja unutar srpskih zemalja.

(Nastaviće se)