Razvod od kraljice Ane

VIŠE od jedne decenije pošto je preuzeo vrhovnu vlast od brata Dragutina, 40-godišnji kralj Milutin, predstavljen u ovo vreme i na fresci u zadužbini svog brata Dragutina u Svetom Ahiliju u Arilju, nalazio se na početku novog perioda svog života. Pošto je svog najstarijeg sina Stefana poslao kanu Nogaju kao taoca i obezbedio savezništvo sa Šišmanom udajom ćerke jednog od svojih saradnika Dragoša za vidinskog gospodara, a zatim ovog moćnika u potpunosti povezao sa sobom udavši ćerku Anu-Nedu za njegovog sina Mihaila Šišmana, kralj Milutin se našao u jednoj novoj političkoj situaciji.

Smene na prestolima okolnih država izazvale su i utisak da su kraljeve lične, bračne veze, u političkom smislu gubile sve brže na svom značaju, dok je sklapanje sporazuma preko brakova njegove dece odavalo jedan utisak nedovoljnog političkog značaja ličnosti samog kralja i njegovu postepenu, ali primetnu istrošenost u ovom pogledu. Sam, bez kraljice, Milutin je predstavljen i na fresci u Arilju, čija je, međutim, osnovna zamisao bila da prikaže njegovu vrhovnu vlast nad starijim bratom u njihovoj još zajedničkoj vladavini nad čitavim srpskim prostorom, podjednako tradicionalnim srpskim i pomorskim zemljama, tako i srpskim, ili sremskim Dragutinovim zemljama.

Donatorski prikaz kralja Dragutina i njegovog mlađeg brata Milutina, prikazanog u jedva primetnom, ali ipak uočljivom drugom planu kompozicije, predstavlja i jednu vrstu vizuelne potvrde da Dragutin svoju zadužbinu podiže uz saglasnost mlađeg brata, kome pripada prvenstvo u zajedničkoj vlasti.

Na ovoj predstavi zajedničke, iako ne potpuno ravnopravne vladarske simfonije dva brata, nije ni bilo mesta za jednostavnu simetriju dva para, koja bi zahtevala da se uz samog kralja Milutina predstavi i njegova žena, kraljica Ana Terter. Tako se na osnovu ove vizuelne kompozicije ne mogu donositi zaključci da se srpski kralj već u ovo vreme razveo ili „razdvojio“ od ćerke nekadašnjeg bugarskog cara.

Značaj koji je kraljica Ana Terter uprkos svemu zadržala, ne samo u Milutinovoj Srbiji, ili u unutarsrpskim odnosima dva brata i njihovih odvojenih država, već i u širim političkim odnosima na Balkanu, postao je posebno vidljiv nekoliko godina pošto je predstava u Arilju naslikana. Vizantijski izvori, nesumnjivo najznačajniji u ovom pogledu kao najbolje obavešteni o stvarnim političkim odnosima vidljivim u diplomatskim akcijama raznih strana, donose zanimimljive i važne podatke o Ani Terter, njenom značaju i ulozi u Milutinovim pregovorima sa vizantijskim carem.

Donatorska kompozicija u Arilju specifična je i po odsustvu naslednika sa bilo koje strane - nasuprot predstavama u Dragutinovoj kapeli u Đurđevim stupovima - po toj specifičnoj izdvojenosti dva brata kralja od sopstvenog potomstva i njihove nespremnosti da problem nasleđa, nesumnjivo prisutan u odnosima ovog doba do kraja odlučno razreše, i time naruše predstavu idiličnog zajedništva. Zajedništvo braće i njihov saveznički odnos istaknuti su i gotovo istovetnošću njihovih likova na ovoj fresci, sa Dragutinom umešno tek za nijansu predstavljenim starijim, ali i višim od Milutina, kralja sve srpske zemlje i primorske, zbog položaja kralja u jedva primetnom drugom planu u odnosu na starijeg brata i njegovu ženu Katarinu.

Ulazak u zrelo životno i političko doba kralj Milutin je potvrdio i time što je svoj položaj mogao da osnaži sklapanjem političkih saveza brakovima sopstvene dece, usmerenim isključivo prema susednoj bugarskoj državi, kroz koju se prelamala i borba za nadmoć nad širokim balkanskim prostorima između Tatara, Ugara i Vizantije. Posle opasnosti da će se snaga tatarskog kana Nogaja osetiti snažnije i unutar Srbije, kralj Milutin je požurio da se osigura od mogućih ambicija gospodara Zlatne horde da se proširi na jug. Ratujući početkom poslednje decenije 13. veka na severu zajedno sa starijim bratom, a zatim utvrdivši lično, bez Dragutina, savez sa Nogajem i kanovim štićenicima, kralj Milutin se u godinama na izmaku ovog stoleća okreće jugu svoje države, ka skučenim krajevima svoje zemlje, spremajući se za potpuni politički preokret i napuštanje dvodecenijske zajedničke, savezničke i usaglašene politike sa starijim bratom.

O odluci kralja Milutina da na izmaku 13. veka u potpunosti promeni ne samo sopstvenu politiku, već i dotadašnje odnose sa starijim bratom samostalnim okretanjem ka Vizantiji, kao i o njegovim razlozima za takav postupak, srpski izvori u potpunosti ćute, dok vizantijske pisce lične dileme i odluke srpskog kralja u ovom pogledu ni najmanje ne interesuju, a čak i u Srbiji odlično organizovani Dubrovčani ne donose nikakve vesti o prekretničkom potezu srpskog vladara. Kao i u mnogim drugim slučajevima iz srpskog srednjeg veka, naše znanje o važnim događajima koji su se odvijali na kraju 13. stoleća počiva u potpunosti na vizantijskim izvorima, koji uprkos svrstavanju Srbije na periferiju svog interesovanja, zapravo jedini opisuju tok dogovora srpskog kralja sa vizantijskim carem.

Uz izuzetno istorijsko delo Georgija Pahimera, i jedan kratak opis događaja u Istoriji Nićifora Grigore, od posebne je važnosti Poslaničko slovo učenog, a tada veoma mladog carskog činovnika Teodora Metohita, koje je sastavio sa svog petog, poslednjeg poslanstva kralju Milutinu početkom 1299. godine, kojim su svi detalji sporazuma potvrđenog brakom sa Simonidom konačno ugovoreni.

(Nastaviće se)