Mač velikog vladara

U GODINAMA koje su usledile posle sklapanja saveza sa tatarskim kanom Nogajem 1292. ili najkasnije godinu dana kasnije, a zatim i sa tatarskim štićenikom, vidinskim vladarem Šišmanom, obeleženim i skladnim odnosom sa starijim bratom vidljivim i na ariljskim freskama završenim pre 1296. godine, Milutinu se očigledno otvorio prostor za okretanje ka delovanju na jugu svoje države.

Tome je doprinosila i mirna unutrašnja situacija u samoj Bugarskoj, ali i nedovoljno snažna delatnost carske vlasti na prostoru Makedonije, posebno kada se ima na umu da je Carigrad bio upravo u godinama kada se Milutin okreće ka jugu posvećen naporima da konačno uguši samostalnost Tesalije, i same nedovoljno moćne da zadrži primat u nekadašnjim „zapadnim“ vizantijskim oblastima. Time su Milutinova osvajanja velikim delom i omogućena - pre svega, kraljevo kratkotrajno zauzimanje Drača 1296. godine.

Milutinov brak sa Anom Terter uprkos velikim promenama u Bugarskoj nije bio bez političkog značaja, kako se to često smatra u literaturi, s obzirom na to da je Anin brat Teodor Svetoslav bio na Nogajevom dvoru kao talac, kao uostalom ranije i Milutinov sin Stefan. Ova veza je ponovo postala važna kralju Milutinu posle smrti bugarskog cara Smileca 1298. godine - upravo u vreme kraljevih pregovora sa Carigradom - kada je njegov šurak Svetoslav postao jedan od ozbiljnih kandidata za bugarski presto. Uprkos svemu tome, kralj Milutin je očigledno imao snažnih ličnih razloga da krene drugim putem i svoju sudbinu u potpunosti poveže sa vizantijskim carem, svestan iz ličnog iskustva prednosti saveza sa Carigradom, koji je uvek podržavao svoje saveznike u nameri da osvoje ili zadrže vlast u svojim državama.

Vizantijski izvori priču o pregovorima kralja Milutina i cara Andronika II Paleologa donose u iskrivljenoj vizuri celine njihovih dela, u kojima ova za srpsku srednjovekovnu istoriju izuzetno važna odluka srpskog vladara postaje samo uzgredna epizoda iz šarolike istorije carstva i njegovih odnosa sa raznim narodima.

Iako je Poslaničko slovo Teodora Metohita jedini zaista savremeni izveštaj, ono je upravo zbog karaktera dela ponajmanje informativno kada je reč o događajima koji su neposredno prethodili pregovorima. Metohitov podatak da je ideju za pregovore dve strane prvi izneo neki Georgije-Đorđe, koji je ranije kao zarobljenik u Vizantiji upoznao svu nadmoć Romeja, treba razumeti kao zanimljivost, kojom je autor želeo da pomalo i fascinira primaoca svog izveštaja, učenog Nićifora Humna, tada prvog čoveka carske administracije.

Najopširniji prikaz događaja nalazi se u Istoriji Georgija Pahimera. On je svoj opširni prikaz pregovora Milutina i Carigrada dao u punih devet poglavlja svoje Istorije, ali je čitavu ovu pripovest uklopio u unutarvizantijske prilike i probleme.

Dve niti povezuju Pahimerovu priču o vizantijskom savezu sa Milutinom sa prethodnim poglavljima njegove Istorije, uklapajući odlično pripovest o pregovorima sa srpskim kraljem u kontekst celine njegovog dela: careva sestra Evdokija, koja se vratila u Carigrad posle smrti svog muža, trapezuntskog cara Jovana II „Velikog Komnina“, i ponovno pojavljivanje upornog vizantijskog odmetnika Kotanica u pograničnom području sa Srbijom.

Uz ova dva osnovna elementa Pahimerove priče, kao širi motiv u pozadini provlači se pripovest o životu i podvizima Mihaila Tarhaniota Glavasa, Pahimerovog prijatelja i jednog od autorovih privatnih junaka. Tarhaniot Glavas je, upravo zbog toga, zapravo najvažnija ličnost Pahimerovog prikaza početka pregovora sa srpskim kraljem, neko kome pisac pripisuje potpunu inicijativu za savez sa Milutinom, posle shvatanja da srpske pljačkaške pohode nije moguće u potpunosti zaustaviti.

Prikazujući Tarhaniota kao odličnog vojskovođu - koji nije kriv za nemogućnost uništenja srpske „gerile“, ali i kao izuzetno odgovornog visokog funkcionera, Pahimer zapravo plete pohvalu svom prijatelju, pripisujući mu zasluge za savez sa kraljem Milutinom, savez koji se u godinama kada je on pisao, početkom 14. veka, nesumnjivo pokazao kao odličan politički potez vizantijske strane i samog cara Andronika II Paleologa.

Pahimerovo delo prestaje upravo sa godinom 1308, a po svemu sudeći i sam je nedugo potom izdahnuo, pre nego što su počeli unutrašnji problemi u carstvu odlaskom carice Irine-Jolande u Solun i njenim posebnim bliskim vezama sa kraljem Milutinom kojima se zaobilazila vizantijska prestonica.

Iako su Vizantinci imali razloga da žele mirne savezničke odnose sa kraljem Milutinom, izvori jasno ukazuju da je srpski kralj želeo da ugrabi priliku, koja se ukazala pošto je careva sestra Evdokija ostala udovica i da se neposredno poveže sa vizantijskim carem.

Ono što se ne može razjasniti, pošto to vizantijske pisce nimalo ne zanima, jesu Milutinovi motivi za potpuni politički preokret i tačan redosled i datovanje događaja koji su doveli do početka pregovora sa Carigradom. Ukoliko se kao sasvim nepouzdano odbaci shvatanje o Milutinovim ranim - a potpunim - osvajanjima vizantijskih teritorija na samom početku njegove vrhovne vlasti, onda se odgovor na Milutinove uspehe mora tražiti u godinama koje su neposredno prethodile početku pregovora u drugoj polovini 1298. godine.

(Nastaviće se)