Osvajač i bez bitaka

USPESI kralja Milutina na jugu, kao i bolje razumevanje unutarvizantijskih odnosa u oblastima susretanja dve države, ali i u samom središtu carstva, bili su u velikoj, čini se presudnoj meri posledica delovanja i uticaja Kotanica na pogranične vizantijske oblasti. Sa moćnim vizantijskim prebegom srpski kralj je očigledno sklopio sporazum koji je i omogućio srpska osvajanja vizantijskih gradova bez stvarnih bitaka.

Zahvaljujući prikazu Georgija Pahimera u njegovom istorijskom delu poznate su nam opšte okolnosti pregovora srpske i vizantijske strane, koji će dovesti do uspostavljanja čvrstog saveza između dve države i odrediti dalji tok srpske srednjovekovne istorije, dok Poslaničko slovo Teodora Metohita dodatno oslikava pojedine segmetne ovih događaja. Pritom donosi detalje iz poslednje faze neposrednih pregovora sa kraljem Milutinom, tokom februara 1299. godine.

Iako smo i u ovom slučaju oslonjeni isključivo na vizantijske izvore, žanrovska različitost dva navedena najvažnija i najopširnija iskaza pruža mogućnost da se čitav proces detaljnije istraži, a upoređivanjem prikaza Pahimera i Metohita utvrde osnovni elementi konačnog dogovora i puta ka njemu.

Ni Georgija Pahimera, niti Teodora Metohita nisu previše zanimala unutrašnja srpska pitanja, ali su obojica, svako na svoj način, doneli važne i zanimljive, iako posredne podatke o problemima sa kojima se kralj Milutin suočavao u nastojanjima da sebi - i svom potomstvu - obezbedi potpuni primat na srpskom prostoru, u sopstvenoj i državi svog starijeg brata Dragutina. Dok Pahimer uvek sagledava širu istorijsku sliku, iako prenosi samo one podatke koji se njemu čine važnim, ili iz nekog razloga zanimljivim, dotle Teodor Metohit podnosi zvanični izveštaj o trenutnoj situaciji u Srbiji i toku pregovora sa Milutinom, pomalo birokratski, uprkos svoj učenoj retorici kojom je njegov sastav bio obavijen.

Iako ni Pahimer ni Metohit ne objašnjavaju motive kralja Milutina za okretanje ka Vizantiji, oni se mogu velikim delom razaznati iz njihovog izlaganja i okolnosti tog vremena. Istovremeno, od gotovo podjednakog značaja kao vesti vizantijskih pisaca jeste potpuno ćutanje arhiepiskopa Danila II o ovim događajima, o zapravo najvažnijem, prekretničkom trenutku vladavine njegovog glavnog junaka.

Siguran od napada sa severa savezom sa tatarskim kanom Nogajem, Milutin se u drugoj polovini poslednje decenije 13. veka okrenuo Vizantiji, iskoristivši uticaj vizantijskog prebega Kotanice da pohara pograničnu vizantijsku teritoriju i zauzme pojedine vizantijske gradove u oblasti između dve države - najpre prihvatanjem lokalnih vizantijskih moćnika da je korisnije prihvatiti njegovu vlast umesto načelne potčinjenosti udaljenom Carigradu. Tada su upravo događaji na severu, u Bugarskoj i u tatarskom kaganatu, primorali srpskog kralja da donese odluku kojom će se nepovratno opredeliti za potpuni savez sa Vizantijom.

Vizantijsko carstvo, sa svoje strane, imalo je velikog interesa da posle višegeneracijske nesigurnosti u području Makedonije i u pograničnim oblastima sa Srbijom, predelima u kojima se odslikavala nadmoć Carigrada ne samo u odnosu na susedne države, već i prema samim Romejima u tamošnjim krajevima i vizantijskim gospodarima Tesalije i Epira, sporazumom sa Milutinom obezbedi svoju potpunu premoć. Savez sa kraljem Milutinom bio je, na taj način, ogroman uspeh vizantijske diplomatije - srpski kralj najneposrednije je povezan sa samim carem i time je osnovni pravac njegove, ali i politike njegovih naslednika bio čvrsto usmeren prema Vizantijskom carstvu.

U nameri da se okrene Vizantiji, koja uprkos nesumnjivom opadanju, nije bila na izmaku 13. veka izgubila svoju snagu, bogatstvo i uticaj u meri u kojoj će se to desiti posle velikih potresa i gotovo stalnih građanskih ratova od 1321. godine nadalje, Milutin je bio velikim delom vođen željom da naruši višedecenijski zajednički princip vladavine sa starijim bratom Dragutinom i da za sebe i svoje potomstvo izbori nesumnjivu nadmoć u okviru srpske vladarske porodice.

Upravo Milutinovu brigu i strah za sopstvenu vlast Georgije Pahimer navodi kao osnovni motiv srpskog kralja da što pre dođe do dogovora i saveza sa Vizantijom. Svedočanstvo ovog pisca o Milutinovoj velikoj želji da sklopi savezništvo sa carstvom potvrđeno je podacima Teodora Metohita iz njegovog Poslaničkog slova, iako Metohit ne ulazi dublje u Milutinove motive, bar ne u izveštaju sa poslednjeg, zaključnog petog putovanja srpskom kralju. Kao što je istaknuto više puta, Georgije Pahimer je bio odlično upoznat sa političkim prilikama u državama vizantijskih balkanskih suseda, ali je to saopštavao na način koji je smatrao najprikladnijim za njegovu, vizantijsku publiku, u određenoj meri iskazujući i nadmoć nad savremenicima u carstvu zbog svog uvida u događaje unutar „varvarskih država“.

Zbog toga treba prihvatiti i njegov stav da je Milutin snažno želeo savez zbog odnosa sa starijim bratom i sopstvenih ambicija, prigrlivši priliku da se poveže sa vasilevsom, čim je saznao za carev pristanak na dogovor i spremnost da mu ponudi svoju sestru Evdokiju, skorašnju udovicu, kao potvrdu budućeg sporazuma.

Kralj Milutin je u pregovore sa vizantijskom stranom, kao što je rečeno, ušao čvrsto rešen da svoju porodičnu granu izdvoji iz šire srpske vladarske porodice.

(Nastaviće se)