Hrabri ratnik Momčilo

KOLIKO je Dušan uspevao mačem i bogatstvom da proširi Srbiju, toliko je arhiepiskop Danilo pod stare dane nastavljao da radi na daljem širenju duhovnih i ideoloških temelja proširene srpske države. Uspeo je da iz Vizantije dovede učene monahe, koji su u Peći stvorili grčku školu u kojoj su se obrazovali mnogi srpski i drugi balkanski učeni ljudi. Time je istovremeno u duhovnom i jezičkom smislu olakšao širenje srpske vlasti na vizantijske zemlje na jugu. Danilo nije samo obnovio i dalje unapredio glavna sedišta Srpske crkve (Peć i Žiču) nego je radio na daljem jačanju, kako vere tako i božanskih temelja vladajuće dinastije.

Negde u Danilovoj sedmoj deceniji života, Gospod ga prizva sebi, iako je ovaj i dalje bio pun poleta i planova za budućnost. Danilo „usnu s mirom i ka Gospodu otide meseca dekavrija, devetnaesti dan prvi sat noći“, godine 1337. Sahranjen je u Peći, u Bogorodičnoj crkvi, svojoj zadužbini. Te godine kralju Dušanu se nakon godina iščekivanja najzad rodilo muško dete - naslednik po imenu Uroš.

Činilo se da je sjajna budućnost moćne srpske države osigurana, čemu je Danilo bio posvetio ceo život. Ali bio je to samo privid. U godini u kojoj je umro Danilo Drugi Turci Osmanlije su približili svoje granice Carigradu: od Vizantinaca su oteli još jedan značajan grad - Nikomediju.

U nemirnom dobu tokom građanskog rata u Vizantiji, četrdesetih godina 14. veka, zabeležena je povest o epskom životu ratnika Momčila, koji je tokom nekoliko godina bio saveznik raznih strana u ratu, ali koji je, u stvari, bio pokoran samo želji da bude slobodan i nezavisan.

Vizantijski car Jovan Šesti Kantakuzin, koji je Momčila i lično poznavao, zapisao je da je on „bio odlično uvežban u razbojništvu i otimačini“, kao i da mu „ništa nije nedostajalo od hrabrosti i odvažnosti za boj“. Drugi vizantijski istoričar Gregora je zabeležio da je Momčilo bio „od neuglednih roditelja“ i da „izabra da od mladosti u društvu vršnjaka vodi razbojnički život na međama Tribala (tj. Srba) i Meza (tj. Bugara) i stoga je, pripremajući zasede i klopke, iznenada donosio propast onima koji su prolazili“.

Momčilo je proveo mnoge godine kao hajduk, živeći na ničijoj zemlji, u oblasti Rodopa, na tromeđi tadašnjih država Vizantije, Srbije i Bugarske. Bio je bez sumnje izuzetno fizički razvijen, što mu je i omogućilo da se u tom dobu punom nasilja nametne kao hajdučki vođa, a kasnije i kao feudalni gospodar. U tzv. Rimovanoj turskoj hronici o Omar paši, koja je dosta pouzdan izvor, navodi se da je Momčilo bio tako visokog rasta „da je ličio na minare“.

Ovo se slaže i s pamćenjem Momčilova lika iz narodne pesme „Ženidba kralja Vukašina“, u kojoj se ističe da je vojvoda bio mnogo krupniji od kralja Vukašina:

Al da vidiš čuda velikoga,

što Momčilu bilo do koljena,

Vukašinu po zemlji se vuče;

što Momčilu taman kalpak bio,

Vukašinu na ramena pada;

što Momčilu taman čizma bila,

tu Vukašin obje noge meće;

što Momčilu zlatan prsten bio,

tu Vukašin tri prsta zavlači;

što Momčilu taman sablja bila

Vukašinu s aršin zemljom vuče...

Život istorijskog Momčila poznat je tek u kratkim skicama. Grigora kaže da, kada je Momčilo „navršio trideset godina, odlučio je da promeni onaj divalj (tj. hajdučki) način života i da ga zameni za ljudski“. Momčilo je tada stupio u službu kod vizantijskog cara Andronika Trećeg Paleologa (vladao 1328-1341) koji ga je „uvrstio u vojnike“. Na osnovu ovih oskudnih podataka može se pretpostaviti da je Momčilo dobio „proniju“ (posed) negde u Rodopima, na granici između Vizantije i Bugarske, što ga je obavezivalo da ratuje u vizantijskoj vojsci.

On je, međutim, nastavio da „četuje i da mnogo zla nanosi Miziji“, odnosno Bugarskoj, iako je u to vreme (1331) bio sklopljen mir između dve zemlje. Pošto je postao „mrzak“ i Mizima (Bugarima) i Romejima (Vizantincima) Momčilo je odlučio da pobegne u Srbiju - kod kralja Stefana Dušana. „Otišao je Tribalima i tamo proboravio dosta vremena“.

Kralj Dušan je verovatno sa zadovoljstvom prihvatio neobičnog prebega koji je mogao da doprinese srpskim osvajanjima po slaboj Vizantiji. Već nakon što se učvrstio na vlasti u Srbiji, posle smene i ubistva svog oca i prethodnika na tronu, Stefan Uroš Četvrti Dušan je od kraja 1332. godine počeo da osvaja pojedine teritorije na jugu. Srpska strategija se zasnivala na vizantijskoj neslozi.

Iskoristivši prelazak upravnika pograničnih vizantijskih teritorija Sirgijana na njegovu stranu, Dušan je 1334. tokom velikog pohoda za šest nedelja osvojio Ohrid, Prilep, Lerin, Černomen i druge gradove. Sredinom godine vizantijski car Andronik Treći i kralj Dušan su pred Solunom, zaključili mirovni ugovor prema kom su Srbi zadržali većinu osvojenih gradova. Posle smrti Andronika Trećeg (1341) u Carigradu je došlo do sukoba oko toga ko će upravljati državom za vreme maloletstva osmogodišnjeg cara Jovana Petog Paleologa.

Izbio je građanski rat između velikog domestika (kasnije cara) Jovana Kantakuzina i regentskog veća u Carigradu, kom je formalno na čelu bila careva majka Ana Savojska. Građanski rat se uskoro rasplinuo u „marširanje uzduž i popreko po provincijama, bez bitaka u otvorenom polju, sa neprekidnim otimanjem i pljačkanjem“ (K. Jiriček).

(Nastaviće se)