Srpske vatre na tromeđi

U VREME komunističkog režima Josipa Broza Tita govorilo se i pisalo da je ustanak u Hrvatskoj i BiH podigla KPJ na čelu sa Đokom Jovanićem, Jakovom Blaževićem i Markom Oreškovićem. Krajem osamdesetih pominjana su dva srpska antifašistička gerilska ustanička pokreta pod vođstvom Đoke Jovanića i Momčila Đujića.

Međutim, može se zaključiti (posle pregleda arhivske građe Vojnog arhiva i emigrantske literature), da se nije radilo o dva gerilska pokreta, nego o jednom opštenarodnom srpskom ustanku, iniciranom elementarnom potrebom opstanka naroda, sklonjenog u velebitskim zbegovima ispred hrvatskog noža. Ustanički pokret su predvodili jugoslovenski građanski nacionalisti, simpatizeri monarhističke Jugoslavije, kojima su se priključili oficiri i vojnici preživeli iz Aprilskog rata.

Prve oružane odbrambene borbe posle uspostave NDH izveli su gračački ustanici i pripadnici kraljevske vojske (budući četnici) 12. aprila pod vođstvom Daneta Stanisavljevića Cicvare. To je, u stvari, bila odbrana srpskog Gračaca od ustaša koji su dolazile od Gospića kao prethodnica Italijana. Akcija je odmah poprimila jugoslovenski četnički karakter. Naime, gračačkim ustanicima istog dana pridružili su se mornari kraljevske mornarice (njih oko 50), na čelu sa kapetanom korvete, Slovencem Mirkom Blajvajzom, koji je bio komandant obalske komande u Selcu.

U emigrantskoj literaturi ta narodna samoodbrana nazvana je prvom ustaničkom narodnom četničkom organizovanom borbom u Jugoslaviji protiv okupatora i Hrvata.

Druga četnička odbrambena ustanička akcija (koja je bila i opštenarodna) desila se u Hercegovini, sredinom juna, u nevesinjskom i gatačkom srezu. Takođe se radilo o elementarnoj odbrani srpskog pravoslavnog naroda od ustaškog pokolja. Prve borbe u Dalmaciji sa ustašama, pod istim okolnostima kao u Hercegovini, otpočele su, takođe, početkom juna 1941. godine. Duhovni vođa i komandant ustanika bio pop Momčilo Đujić.

Ustanak u Srbu, 27. jula 1941, koji su hrvatski komunisti u potpunosti prisvojili za sebe, u stvari je bio ustanak Srba "Tromeđe" (Lika-Dalmacija-Bosna), koji je pripreman tokom jula na slobodnoj srpskoj planini Velebitu. Predvodili su ga gračački, srbljanski, donjolapački i grahovljanski gerilci monarhijskog, jugoslovenskog, četničkog opredeljenja. Radilo se, dakle, o legitimnim ustanicima (braniocima Jugoslavije) koji su se digli zbog elementarne odbrane od gospićkih ustaških postrojbi.

Zahuktavanje ustanka jačalo je od sredine jula 1941, da bi potom prerastao u ustanak Srba južne Like, odnosno Tromeđe, pod vođstvom Maneta Rokvića iz Grahova (Drvara), Paje Omčikusa iz Donjeg Lapca i Srba, Daneta Stanisavljevića Cicvare iz Gračaca, ali bez Đoke Jovanića i bez popa Momčila Đujića, koji je, prema kazivanjima, u to vreme bio u Strmici ili Kistanjama.

Splitske jugoslovenske nacionaliste organizovao je i aktivirao Ilija Trifunović Birčanin, koji je po pismenom ovlašćenju Dragoljuba Mihailovića "da može voditi političke i vojne akcije u Dalmaciji i Hercegovini", stigao u Split krajem septembra ili početkom oktobra 1941. godine. Po dolasku u Split, Birčanin je u kući Tomislava Mimice (jugoslovenskog nacionaliste - rimokatolika Hrvata) održao sastanak sa splitskim jugonacionalistima "najodličnijim Hrvatima Jugoslavenima", kome su prisustvovali "sokolaš" Radmilo Grđić, književnik Niko Bartulović, doktor medicine Jakša Račić, Jerko Matulić i drugi, i potom osnovao Srpski nacionalni komitet.

Tada je osnovan i tajni Demokratski blok svih demokratskih grupa i stranaka, čiji je "pokretač i duša", prema zapisima Radmila Grđića, bio upravo književnik Niko Bartulović. "Loše držanje" Mačekove Hrvatske seljačke stranke u Demokratskom bloku, paralizovalo je svaku odlučniju akciju, pa je naknadno, u novembru 1942, osnovan Jugoslovenski revolucionarni pokret ("Jugorepo").

Osim Srpskog nacionalnog komiteta, Birčanin je u Splitu osnovao vojni štab, kasnije nazvan Komanda zapadnobosanskih, ličko-dalmatinskih i hercegovačkih vojno-četničkih odreda, a on je postao vrhovni komandant prekodrinskih četnika. Bliski Birčaninovi saradnici postali su pravoslavni sveštenik Sergije Urukalo, književnici Niko Bartulović, Silvije Alfirević i Đuro Vilović, Marko Mikačić, advokat dr Nonveiler, dr Beroš, dr Jakša Račić, Duško Zafranko, Ćiro Madiraca, kao i oficiri Kraljevine Jugoslavije - kapetani Mihajlo Tomašević, Mladen Kostić (Birčaninov ađutant), Radovan Ivanišević, koga je Birčanin imenovao za načelnika svoga štaba.

Potom je Birčanin odredio poverljive oficire, uglavnom rimokatolike - Hrvate jugoslovenske orijentacije - da vrše organizaciju četničkih jedinica na obali i ostrvima Jadranskog mora, od Dubrovnika do Šibenika.

Najistaknutiji su bili: major Marin Stude, kapetani Krešimir Boras, Branko Šušlić, Vojmir Alfirević (sin Silvija Alfirevića), Drago Laurić i poručnik Mate Amat.

(Nastaviće se)